Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

Gomogeo katalizda reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator bir xii fazada (gaz yoki critma holatda) bo'ladi. Masalan, ammiak N H₁ (gaz) bilan vodorod xlorid HCI (gaz)
o'zaro ta'sir etib, am·moniy xlorid N H₄Cl hosil qiladi. Bu
reaksiyada suv bug'i katalizator vazifasini o'taydi:
N H₁_ + H₂0 = N H₄0 H,
NH₄0H + HCl = N H₄Cl + H₂0
Gomogen katalizda katalizator ( H₂0 ) reaksiya uchun olingan ( N H ₁ ) modda bilan birikib, reaksiyaga oson kirishadigan oraliq modda (N H ₄0 H)ni vujudga keltiradi. So'ngra u ikkinchi modda
(HCI) bilan reaksiyaga kirishib, oxirgi moddani hosil qiladi. U mumiy holda
NHJ + HCI + H₂0 = N H₄C l + H₂0 .
Birinchi va ikkinchi reaksiyalaming aktivlanish energiyalari kichik bo'lganligi uchun bu reaksiyalar tez boradi.
Geterogeo katali7.da realcsiyaga kirishuvchi moddalar bilan katali­
zator har xii fazada bo'ladi. Geterogen katalizda katalizator sifati­ da, ko'pincha, qattiq modda ishlatiladi. Masalan, sulfit angidridning oksidlanib sulfat angidridga o'tishida qo'llaniladigan katalizator
vanadiy (V) oksid (V0₂ ) qattiq moddadir. Yoki vodorod perok­
sidning (suyuq) marganes (IV) oksidi (qattiq faza) ishtirokida parchalanishini olishimiz mumkin. Geterogen katalizda barcha reak­ siyalar katalizator sirtida sodir bo'ladi. Geterogen katalizning mohiyati - oraliq mahsulotlar hosil bo'lishi va reaksiya uchun olin­ gan moddalaming avval katalizator sirtida (aslida esa sirtning aktiv markazlari deb yuritiladigan nuqtalarida) yig'ilishi (adsorbsiya­ lanishi) bilan izohlanadi. Reaksiya uchun olingan moddalar tarkibidagi ayrim atomlarga katalizator atomlari ta'sir etishi nati­ jasida ba'zi bog'lanishlar uzilishi mumkin. Erkin atomJar reak­ siyaga tezroq kirishganligidan katalizator ishtirokida reaksiya tez boradi. Katalizator ta'siridan reaksiyaning aktivlanlsh energiyasi pasayib, uning tezligi ortadi.
Kataliz jarayoni birin-ketin boradigan bir neeha bosqichli jamyon bo'lib, har qaysi bosqichning aktivlanish energiyasi jarayonning umumiy aktivlanish energiyasidan kichik bo'ladi. Shuning uchun musbat katalizatorlar kimyoviy reaksiyani tezlashtiradi. Tirik orga­ nizmlarda sodir bo'ladigan turli-tuman rcaksiyalar ham maxsus katalizatorlar - ferrnentlar ishtirokida boradi.

5.4- §. Qaytar va qaytmas reaksiyalar.