Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги тошкент архитектура-қурилиш университети “Қурилишда менежмент” кафедраси

13-мавзу. Кичик бизнес ва тадбиркорликда мотивация

1. 
   Мотивация тушунчаси
   

Мотивация-ўзини ва бошқаларни мақсадларга эришиш учун фаолиятга ундаш жараёнидир.
Раҳбарлар доимий равишда ходимларни, улар буни ҳис қиладиларми ёки йўқми, ундайдилар. Қадимги вақтларда бунинг учун қамчи ва қўрқитишлар, танлаб олинганлар учун мукофотлар хизмат қилганлар.
ХХ асрга қадар шундай фикр кенг тарқалганки, одамлар ҳамма вақт ҳам уларга кўпроқ пул ишлаб топиш имконияти берилганда яхшироқ ишлайдилар, яъни мотивация қилинаётган ҳаракатларни пул мукофотларига алмаштирилиши билан тенглаштирилган. Аммо кейинги тадқиқотлар бундай ёндошувни асоссизлигини аниқлаб берганлар ва мотивация эҳтиёжларнинг мураккаб йиғиндисининг натижаси эканлигини кўрсатганлар. Ходимларни рағбатлантириш учун раҳбарга уларнинг эҳтиёжларини аниқлаш зарур, улар яхши иш орқали қаноатлантириладилар.
Бошқарувнинг мотивация усулларини қуйидагиларга ажратиш мумкин:

• 
  иқтисодий мотивация усуллари - иш ҳақи, мукофот, имтиёзли фоизлар, фойдаларда иштирок этиш, акциялар пакети , қўшимча иш ҳақи ва бошқалар;
  
• 
  ижтимоий мотивация усуллари- ижтимоий тан олиниш, ташаккурнома, қойил қолиш, илоҳийлаштириш, нафратланиш ва ҳ.к;
  
• 
  психологик мотивация усуллари- шахс аҳамиятини ҳис қилиш, бефарқлик, зарарлилик, кераксизлик ва бошқалар;
  
• 
  ҳукмронлик мотивация усуллари- лавозимини ошириш, қўшимча ваколатлар бериш ва бошқалар;
  
• 
  ижтимоий психологик мотивация усуллари- ижтимоий фаолликни ошириш, тажриба алмаштириш, танқид, ишга доир бошқарув ва касбий этика ва ҳ.к;
  
• 
  маънавий мотивация усуллари- шахсий ёки оммавий тан олиш, мақтов ва танқид;
  
• 
  мақсадли усул;
  
• 
  ишларни лойиҳалаштириш ва қайта лойиҳалаштириш (бойитиш) усули;
  
• 
  ходимни жалб қилиш усули (партисипатив усул);
  
• 
  мотивация ва ундовларни ўрганиш сабаблари- экспериментал усуллар, ҳулқни ва унинг сабабларини бошқа томонидан баҳолаш усуллари, ўрганиш усуллари (суҳбат, сўров, анкета тўлдириш) ва бошқалар.
  

Мотивацияга жараён сифатида қараш мақсадга мувофиқдир. Шунинг учун уни қуйидаги шартликнинг маълум даражасидаги олтита бирини орқасидан бири келувчи босқичлар кўринишида тасаввур қилиш мумкин:

• 
  эҳтиёжни вужудга келиши;
  
• 
  эҳтиёжни қаноатлантирувчи, бартараф қилувчи йўлларни қидириб топиш;
  
• 
  ҳаракатларнинг мақсадлари (йўналишлари)ни белгилаш;
  
• 
  керакли ҳаракатларни амалга ошириш;
  
• 
  амалга оширилган ҳаракатлар учун мукофотлар олиш;
  
• 
  эҳтиёжларни қаноатлантириш, бартараф қилиш.
  

Мотивация жараёни ҳаммадан аввал мотивациянинг мазмуний назарияларини тушунтириб беради. Уларда одамларни ҳаракат қилишга ундовчи, айниқса ишнинг ҳажми ва мазмунини белгилашдаги асосий эҳтиёжлар аниқланади. Мотивациянинг концепцияларини ишлаб чиқишда А.Маслоу, Ф.Герцберг, Д. Мак Клелландларнинг асарлари катта аҳамиятга эга бўлган.
Америкалик руҳшунос А.Маслоунинг (1908-1970) назарияси бўйича эҳтиёжни қатъий иерархик тузилма кўринишида жойлаштириш мумкин (3.2-расм). У пастки босқичлардаги эҳтиёжлар одамга юқорироқ босқичдагиларга қараганда олдинроқ таъсир қиладилар деб ҳисоблайди. Ҳар бир аниқ пайтда одам ўзи учун муҳимроқ ёки кучлироқ бўлган эҳтиёжни қаноатлантиришга ҳаракат қилади. Кейинги босқичдаги эҳтиёж пастроқ босқичдаги эҳтиёжни қаноатлантирилгандан кейин одамнинг ҳулқидаги қудратлироқ омил бўлади.

ўзини
ўзи акс

эттириш
И ккиламчи
эҳтиёжлар ўзини ўзи қарор
топтириш

тегишлилик ва

дахлдорлик

хавфсизлик ва ҳимояланганлик

Бирламчи физиологик эҳтиёжлар

эҳтиёжлар