Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарⱪанд иⱪтисодиёт ва сервис институти з

Корпоратив бошқарувнинг тўртта P-лари одамлар, жараён, ишлаш ва мақсаддир.
Компания менежмент фаолиятида ички назоратни амалга оширишда инвесторлар анча кенг қўллайдиган механизм корпорация эгаларининг қизиқишларини химоя қилиш бўйича ваколатлар тақсимланган агентларни жалб этиш хисобланади. Бу агентларни «ташқи», «аутсайдер» ёки «мустақил» директорлар деб аташади (ижрочи директорлардан фарқли). Шундай экан, «мустақил» директорлар бошқарув функцияларидан озод, улар менежерлар рахбарлик қиладиган таъсир омилларини синаб кўришмайди, демак охирги мехнат муносабатлари билан боғлиқ эмас, унда уларнинг компаниядаги ўрни инвесторлар қизиқишларини химоя қилишга кўпроқ мос тушади. Компания фаолияти самарали назорат қилиш фақат шундай вазиятда мумкинки, агарда бу функцияни бажарувчи шахс корхона фаолияти билан тўлиқ таниш бўлса. Бундай билимга фақат корпорациянинг штатли бошқарув ходимлари эга бўлишиб, улардан бирортаси одатда «ички» ижрочи директор (инсайдер) деб аталувчи корпорация директори лавозимига сайлашади.
Ушбу икки директорлар гуруҳи корпорациянинг ички ишларини бошқаришни амалга оширувчи директорлар бошқармалари (ёки кенгаши)ни ташкил этади. Вахоланки директорлар кенгаши фарқланиши мумкин, одатда бошқарувнинг ташкилий структураси ягона (унитар) ёки иккиёқлама (икки палатали) кенгашнинг мавжуд бўлишини тахмин қилади. Унитар давлат дорирасида анъанавий америка бошқарув тизимига йўналган холда, ижрочи ва ташқи директорлар кенгаш мажлисларида биргаликда иштирок этишади. Ижрочи директор сифатида хам, мустақил директор сифатида хам юридик жихатдан яқин ваколатларга эга бўлишади. Ягона кенгаш қуйидаги вазифалар: компаниянинг стратегик мақсадларини шакллантириш, шу мақсадларни амалга ошира оладиган, стратегияни амалга оширилишини кузатиб турадиган, шунингдек, компания активларини бошқарилиш натижалари хақида акционерларни хабардор қилиб турувчи рахбарларни тайинлаш учун масъул. Иккиёқлама кенгаш аксинча, ижрочи ва мустақил директорлар функцияларини дифференциялашади. Ушбу структура доирасида (немис модели) бошқарув функцияси ўзига фақат ижрочи директорларни киритган ижро этувчи кенгашга берилади, кузатув функциясини эса мустақил кузатув кенгаши аъзолари бажаришадики, бу таркибга компания ижрочи директорларидан бирортаси ҳам киритилмайди.
Ягона ва иккиёқлама директорлар кенгашини шакллантириш ва функциялаштириш қонуний равишда аниқлаштирилади. Масалан, Германияда бошқарма фаолияти таркиби ва структураси етарлича аниқ бегиланади: ижрочи ва «мустақил» директорлар сони, акционерлар ва хизматчилар ваколатлари, кузатув кенгаши ўтказиши керак бўлган мажлислар сони қонунан белгиланиб, схемаси шакллантирилади. Англия ва АҚШда аксинча, масалан мустақил директор сонини белгилаш ёки кенгашда раислик қилиш қоидалари бўйича қонунлар, қонуний чегаралашлар йўқ.
Директорлар кенгашлари ўзларида корпоратив бошқарувнинг анча тўғри бўлган шаклини намойиш этишади. Бундай харакатдаги самарали тизим бошқарувнинг бошқа шаклларига мурожаат қилмасдан корпорация фаолиятининг барча муаммоларини ечиб бериши мумкин; хар қандай конкрет вазиятда кенгашнинг корпорацияни бошқаришни таъминлай олмаслиги эътиборсиз ёки нокомпетент иш сифатида қабул қилиниши мумкин.
Компания бошқаруви даражаси ва сифатига қизиқиши бор акционер фонд ва товар бозорларига тегишли бўлган бир неча ташқи механизмларни қўллаш мумкин.
Корпорацияларнинг қизиқишлари акционерларнинг қизиқишлари билан аниқланадиган мамлакатларда (масалан, Англия, АҚШ) фонд бозорлари менежмент фаолиятини назорат қилишнинг самарали инструменти сифатида қарашади. Ўз компаниялари фаолияти натижаларидан қониқмаган акционерлардан ўз акцияларини сотиб юборишлари мумкин. натижаларидан қониқмаслик акционерларнинг кўпчилик қисмини ташкил этиб, улар ўз акцияларини сотаётган, акция курс қиймати тушиб кетаётганда бошқа компания уларни сотиб олишлари ва шу тарзда компанияни сақлаб қолишлари мумкин. Бу шу холатдаки, агар ташқи компания акция қийматининг тушиб кетиши компаниянинг бошқарилиши қониқарсиз эканлиги ва уларнинг реал қийматда акс этмаганлигига амин бўлишганда рўй бериши мумкин. Бундай вазиятда акцияларни сотиб олувчи олдинги бошқарувчиларни корпорация потенциалини тўлиқ ишга солаоладиган менежерлар билан алмаштиради ва ишдан бўшатиб юбориш хавфи менежерлар учун ажойиб стимул вазифасини ўтайди.
Қоплашни акционерлар қизиқишдаги менежмент фаолиятини таъминлашнинг ягона қулай механизм деб ҳисоблаш мумкин. Бундан ташқари инвесторларни бошқарув персоналлари фаолияти устидан кузатувда иштирок этишга қизиқтириш учун, қоплаш амалиёти бу функцияни компания акциялари учун юқорироқ нарх тўлай оладиганларга таклиф этишади. «Корпоратив назорат бозори» деб аталувчи эркин функциялашувчи қоплаш бозори ўзида доимий харакатланувчи компания активлари аукционига эга: агар компания активлари қиймати маълум даражада бўлса, ташқи компания буни ўзи учун фойдали деб хисоблайди, уни «омадсизни» ўзига қўшиб олиб фойдага эришади. Шунинг учун қоплаш хавфи нафақат акционерлар қизиқиши, балки акционерлар томонидан назорат бўлмасада, акция курсининг максимал юқори қийматига эришиши учун харакат қилишга мажбур этади. Компаниянинг бошқа қўлларга ўтиш хавфи саноатни рационализациялаштирувчи ишларда директорлар кенгаши камроқ самарали бўлган жойларда назоратнинг анча самарали инструменти хисобланади.
Корхоналарнинг қўшилишини ёки бўлинишини ўтказишга ички стимуллар йўқ бўлган шароитда биз томонидан юқорида ёритилган аукцион менежмент ишини оптималлаштиришнинг самарали усули хисобланади. Ҳақиқатда тўлаш иши бўйича бозорда эгалик қилиш, яъни харидор катта компанияни қўлга киритиб, уни бир неча кичик компанияларга бўлиб ташлаш, шуни англатадики, тўлаш хавфида бўлиш кўпроқ даражада ёмон бошқариладиган корпорацияларда эмас, юқори диверсификацион корпорацияларда тасдиқланган. Охирги холатда тўлаш-бошқарувнинг яхши шакли эмас. У бошқарув персоналларини алмаштиришда анча қиммат усул бўлиши мумкин: сотиб олувчи компанияни хам, сотиб олинган компаниянинг хам фаолиятини нобарқарорлаштирилиши мумкин, яна шунингдек, икки компаниянинг иши хам яхшиланиб кетишини хамма вақт ишонч билан айтиб бўлмайди. Бундан ташқари америкалик ва англиялик мутахассислар хавфсирашни олдиндан айтишадики, корпоратив назорат бозорининг мавжудлиги менежерларни хавфсирашдан фақат қисқа муддатли дастур доирасида ишлашга рағбатлантиради, чунки узоқ муддатли инвестицион лойиҳалар уларнинг компаниялари акция қийматлари даражасига маъқул эмас.
Томонлар менежмент таркибини акцияларни сотиб олишсиз - овоз бериш йўли билан белгилашга қодир. Акция нафақат корпорациянинг қолдиқ даромадини хуқуқини кафолатлайди, шунинг билан бирга ўзининг эгаларига компания фаолиятининг маълум масалалари бўйича овоз беришда иштирок этиш хуқуқини хам беради, айниқса - директорлар кенгашига аъзолик масаласида. АҚШ ва Буюк Британияда ҳар бир акция бир овозга эга бўлиб, акционер овоз беришдаги хуқуқини ишонч ваколатини бошқа шахсга бериши мумкин. Ушбу мамлакатларда қабул қилинган амалиёти бўйича компания менежменти акционерларни бўлажак умумий мажлис хақида хабардор этилиб, улардан бошқарув ваколатларини бажариш учун ишонч билдиришларини сўрашади ва одатда буни кўпгина акционерлардан олишади. Ишончни олиш вақтида мавжуд менежементнинг оппонентлари хам оппонентларига қарши овоз беришни ўтказиш учун иложи борича кўпроқ овоз олишга харакат қилишади. Муваффақият шароитида Fолиб томон акция назорат пакетини қўлга киритмаган бўлсада, корпорация устидан назорат қилишга эришади.
Авваламбор, у компанияни бошқариш барқарорлиги, бошқарув структурасининг кураш объектига айланади. Процедуранинг ўзининг молиявий харажатларининг юқорилигини айтиб ўтиш хам ортиқчалик қилмайди. Бундан ташқари, бундай ўтказилган тадбирларнинг якуний самарадорлиги хам шубха уйғотади, шундай экан қайтадан сайланган бошқарув персоналининг иш сифатини олдиндан айтиб бериш хам ўта мураккабдир. Шу омилларни хисобга олган холда ишонч учун ўтказилган тадбирлар алохида самарадорлигини таъкидлаши керак эмас.
Рўйхатлар ичидаги охирги усул, яъни ташқи инвесторлар корпорация фаолияти устидан назоратни амалга оширишлари мумкин бўлган усул - бу корпорациянинг инқирозлик ва тўловга қодир эмаслигини эълон қилиш процедурасидир. Компания ўзининг қарзларини ва кредит фоизларини тўламагунча, унинг устидан назорат ва бошқарув унинг акционерлари қўлида бўлади. Агар компания бу тўловларни тўлаш холатига эга бўлмаса, унинг фаолияти устидан назорат кредиторлар қўлига ўтади. Бу ўтишнинг характери компаниянинг тўлай оламаслик табиатига хам, инқирозликни созлаб туриш процедурасида қараб чиқилган юридик меъёр табиатига хам шунчалик боғлиқ. Масалан, АҚШда қарздор компаниянинг ўзида инқирозлик фойдани ошириш ёки қарзни оз-оздан узиш учун уни қайта шакллантириш ва қайта структуризациялаш инструменти сифатида фойдаланилади. Ушбу холатда бошқарув аппарати ўз ўрнида қолади ва ўзининг бир қанча хуқуқлари хам сақланади, лекин компанияни қайта шакллантириш режаси компаниянинг кредиторлари учун хам, акционерлари учун хам маъқул келиши керак. Агар компания кредиторлари бу режани маъқулламасалар, улар компанияни «мажбурий» инқироз процедурасига буриб юборишлари мумкин. Бундай холатда компания фаолияти хақидаги хар қандай қарор авваламбор кредиторларнинг қизиқишларига мўлжалланиб, акционерларнинг компания активларига бўлган муносабатларига талаблари охирги навбатда қондирилади. Янги бошқарув персонали ва директорлар кенгаши устиворлиги пайдо бўлаётган даврда компания устидан назорат йўқотилади ва у суд томонидан белгиланган ликвидаторга ўтади.
Маълумки, инқирозлик корпорация фаолияти назорати учун сўнгги чора ва кўпгина муносабатларда у қоплаш ёки ишонч бошқарувига қараганда қалтис ҳисобланади. Компанияни бакрот деб эълон қилиниши тўғридан-тўғри (суд тўловлари ва маъмурий тўловлар) харажатларда хам, бизнесни ва қарздорлик мажбуриятларини қондириш жараёнлари билан боғлиқ бўлган эгри харажатларда хам сезиларли харажатларни тахмин қилади. Бундан ташқари, кредиторлар хамма вақт хам мустақил назорат ўтказиш холатида бўлишмайди, кредиторларнинг турли гуруҳлари ўртасидаги бахслар эса банкротликни кутилган натижага эришишига олиб келмаслиги мумкин.
Шуни тан олиш керакки, корпоратив бошқарувнинг сифат ва даражаси бўйича бошқа бошқарув усулларидан мутлоқ устун турувчи бирон-бир шакли мавжуд эмас.
Миллий иқтисодиётни ривожланиш жараёнида бошқарув институтлари турлари ўзгариб боради ва бу ўзгаришларининг натижалари ўта мураккаб бўлиши мумкин.
Биз корпоратив бошқарув тизимига бўлган талаб шуни ҳисобга олиши керакки, очиқ турдаги корпорация доирасида эгалик қилиш ва назорат функциялари алохида бўлиши керак деб ҳисоблаймиз. Мулкчиликнинг «тарқоқлиги» шароитида бошқарув муаммоси янада ўткирроқ ҳисобланади. Шу билан биргаликда очиқ турдаги корпорацияларнинг сезиларли сони, мулкчиликнинг «тарқоқлигининг» катталиги бозор иқтисодиётининг умумий чегаралари ҳисобланмайди.
Шуни тан олиш керакки, корпоратив бошқарувнинг сифат ва даражаси бўйича бошқа бошқарув усулларидан мутлоқ устун турувчи бирон-бир шакли мавжуд эмас.
Кўпгина мамлакатлар ўзининг акцияларини фонд бозорларига қўйган кўп бўлмаган компанияларига эга.
Агар бундай компаниялар Буюк Британияда 2000 атрофида, АҚШда 6000 дан кўпроқ бўлса, Германияда фақат 650, Францияда эса 440 та. Чегараланган гуруҳга эга хусусий компаниялар эса фонд бозорида кўрсатилмаган. Уларда бошқарув ва эгалик қилиш ўртасида қарама-қаршиликлар йўқ, шунинг учун уларда бошқарув бўйича жиддий муаммолар камдан кам юзага келади.
Шу билан биргаликда очиқ турдаги корпорациялар - бу қоида бўйича амалда барча ривожланган мамлакатлардаги йирик корпорациялардир ва уларнинг мамлакат иқтисодиётига қўшадиган ҳиссаларининг аҳамиятини уларнинг кам сонлиги қоплайди.²³¹
Демак корпоратив бошқарув тизими компания ва бизнесни тартибга солишда принципларини белгилаб беради. Ушбу принциплар аввало манфаатдор томонларнинг қизиқишлари билан биргаликда атроф-муҳит омилини инобатга олади. Ишчи ходимларнинг манфаатлари, яъни иш ҳақи белгилаш ва одоб-аҳлоқ муҳитини тўғри ва ишончли шакиллантиришга ёрдам беради. Шаффофлик юқори даражада бўлади.

2.