Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2022 йил " " даги

Рақамлииқтисодиёттушунчаси, 
мақсадивавазифалари. 
Ҳозиргикундадунёдарақамлииқтисодиётатамасигаберилганкўплабтаърифла
ришлабчиқилган, 
шубиланбиргаушбуатамабиланбоғлиқбирқанматушунчаларҳаммавжуд: 
“рақамлииқтисодиёт (digital economy)”, “электрониқтисодиёт (е-есonomy)”, 
“интернет-иқтисодиёт (internet economy)”, “тармоқиқтисодиёти (network 
economy)”, 
“виртуалиқтисодиёт 
(virtual 
economy)”. 
Моҳиятануларнингбарчасисинонимҳисобланади. 
Рақамлииқтисодиёт 
– 
уларнитаҳлилқилишнатижалариданфойдаланишвакаттаҳажмдақайтаишлаш
анъанавийхўжаликюритишшаклларибилантаққослагандаҳархилтурдагиишл
абчиқаришлар, 
технологиялар, 
асбоб-ускуналар, 
товарларвахизматларнисақлаш, 
сотишва 
этказибберишсамарадорлигинижиддийравишдаоширишгаимконберадиганр
ақамликўринишдагимаълумотларасосийишлабчиқаришомилисаналганхўжа
ликфаолиятидир. 
Бизнингфикримизча, 
ушбутаърифжудатўғри, 
лекинфойдаланишучунбирозноқулай. 
Биртомондан, 
узил-
кесилтаърифнингйўқлигикўплабхусусийваторихтисослисаволларнипредмет
лимуҳокамақилишучунтўсиқҳисобланмайди. 
Лекин, 
бошқатомондан, 
ушбукитобданмақсад 
– 
рақамлииқтисодиётфеномениниинтегралкўришнишакллантириш 
эканлигисабаблибизўзтаърифларимизнитаклифқилишгажазм этдик. 
«Рақамли» 
иқтисодиётбу 
– 
гибриддунёшароитларидамавжудбўладиганиқтисодиётдир. 
Ушбутаърифмутлақотўғрибўлиб, 
моҳиятниакс 
эттиради, 
лекинкутилаётганўзгаришларнитушунтирмайдивамосравишда, 
амалийюзагаўтгандаунданфойдаланишқийин. 
Айнаншусабаблибизқуйидагифунктсионалтаърифниифодаладик: 
«Рақамли» (електрон) иқтисодиётбу – ахборот, жумладан, 
персоналахборотданфойдаланишҳисобигабарчақатнашчиларнинг 
эҳтиёжларинимаксималдаражадақондириш, 
унингўзигахосхусусиятибўлганиқтисодиётдир. 
Буахборот-
коммуникациявамолиятехнологияларинингривожланганлиги, шунингдек, 
биргаликдагибриддунёдабарчаиқтисодийфаолиятсубъектлари 
– 
товарларвахизматларяратиш, 
тақсимлаш, 
айирбошлашваистеъмолқилишжараёниобъектларивасубъектларинингтўлақ
онлиўзароалоқақилишимкониятинитаъминлайдиганинфратузилмаочиқлиги
туфайлиўринга эгабўлишимумкин. 

---

14 
Ҳозиргикундасервисбизнесидабарқарорликка 
эришишилгаримисликўрилмагандаражадажудақийинбўлибтурибди. 
Мустаҳкамрақобатлиустунликка эришиш, энгюқоричўққигачиққач эса, у 
эрниушлабқолишосон 
эмас. 
Хусусан, 
америкастатистикамаълумотларигакўра, 
2000 
йилФортуне 
500 
данўринолганкомпанияларнинг 
52%иҳозиргикунгакелибмавжуд 
эмас. 
Янабирмуҳимкўрсаткич: 
Стандард&Пооръс 
500 
гакирадиганкомпанияларўртачаумрузунлиги 
1960 
йилда 
60 
йилниташкилқилганбўлса, 2020 йилгакелиб 12 йилгақисқаради. 
Этакчиликмуддатинингбундайбешкаррақисқаришинингсабаби 
– 
бутунбизнеснинг, 
жумладан, 
сервисбизнесининграқамлиасосларгаўтишисаналиб, 
бизҳозиргикундабуҳодисанинггувоҳивақатнашчисибўлибтурибмиз. 
«Рақамлиинқилоб» 
(Digital 
Disruption) 
– 
таҳлилчиларорасидаҳам, 
компаниялардиректорларкенгашиларидаҳамдолзарбмавзусаналади. 
Сервисбизнеси «default» рақамлибизнесгаайланмоқда. Биртомондан, 
ҳечкимфотобизнесдабирпайтларпленкадан 
«рақам»гасакрабўтишвақтиниўтказибюборганКодакқисматинитакрорлашни
истамайди. 
Бошқатомондан, 
Аmazon, 
Uber, 
Аirbnbвабошқаларрақамлиинқилобданқандайқилибфойдаланиш 
– 
бизнесюритишнингтамомилаянгичасхемалариўйлабтопишваамалгаошириш
мумкинлигиникўрсатади. Интернетдастлабонлайн-витринакаби, кейинроқ 
эсаонлайн-магазинролидаофлайн-
бизнесгақўшимчасифатидакўрибчиқилганвақтларўтибкетди. 
Ҳаётсаҳнасигаянгиавлодлар – интернетдатармоғида «яшайдиган» ёшлар – 
чиқибкелишибизнеснионлайн («рақамли») бўлишга, биринчинавбатда, 
дефаултмажбурқилади
6
. 
Инсоният глобал ўзгаришлар даврига қадам қўйди. Яқин вақтларда 
инсон ҳаёт фаолиятининг асосий соҳалари – иқтисодиёт ва бошқарув, фан 
ва хавфсизлик янгича шакл ва мазмунга эга бўлади. Инсон ўзгача бўлиб 
қолади, бу эса ижтимоий муносабатларнинг ўзгаришига олиб келади. 
Рақамли технологияларнинг ҳаётимизга кириб боришни давом эттириши – 
келажак 
дунёсига 
хос 
бўлган 
хусусиятлардан 
биридир. 
Бу 
микроелектроника, ахборот технологиялари ва телекоммуникациялар 
соҳаларидаги тараққиёт билан изоҳланади. Шундай қилиб, рақамлаштириш 
– объектив, муқаррар жараён бўлиб, уни тўхтатишнинг иложи йўқдир. 
Рақамлаштириш натижасида содир бўладиган энг жиддий хавф-
хатарлардан бири ўрта ва паст малакали ихтисосликлар орасида оммавий 
ишсизлик истиқболи ҳисобланади. Ўрта синф вакиллари кескин камайиб 
кетиши мумкин, чунки биринчи навбатда айнан шу иш ўринлари 
автоматлаштирилади 
ва роботлар 
билан 
алмаштирилади. Фаол, 
маълумотли, меҳнатга лаёқатли аҳолининг этарли даражада юқори турмуш 
6
Бородай В.А. Предпосылки устойчивого развития бизнеса в турбулентной среде // В сборнике: 
Регулирование экономической деятельности и деловая среда: проблемы, перспективы и решения Сборник 
научных трудов по материалам II Международной научно-практической конференции. 2017. С. 332-341. 

---

15 
тарзига ўрганиб қолган сезиларли қисми «ғарб турмуш тарзида йўл четига 
чиқиб қолади». Бироқ ракамли дунё шчу қадар тезкорлик билан 
шаклланадики, бошқа малакага эга бўлган кадрлар тақчиллигини 
кафолатлаш мумкин бўлади. Шу сабабли ҳозирча ким ўзгаришларга тайёр 
бўлса, бунинг учун унда ҳали вақт бор. 
2018 йил 3 июлда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 
«Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш 
бўйича чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-3832 сон қарорига кўра 
рақамлииқтисодиётниривожлантиришбўйича 
энгмуҳимвазифаларбелгилабберилган. 
Узоқистиқболда 
«рақамли» 
(електрон) 
иқтисодиётоғиржисмониймеҳнатгамаҳкумодамларнинг 
эркинликҳақидакўпасрликорзуларинирўёбгачиқиришгақодирбўлганвоситаг
аайланишимумкин. 
Ижод, 
фан 
(ҳамфундаментал, 
ҳамамалий) 
васанъатучункенгимкониятларочилади. Кўпчилик учун кутилмаганда 
интеллектуал жамиятнинг моделига талаб пайдо бўлади. 
Рақамли инқилоб қайсидир тармоқлар ва мамлакатларга илгарироқ ва 
кучлироқ, бошқаларга эса кечроқ ва камроқ дахл қилган. Сервис 
хизматлари, медиа ва кўнгилочарликлар биринчи бўлиб, улардан кейин эса 
телекоммуникация компаниялари ва банклар рақамлаштиришга мубтало 
бўлди. Лекин таҳлилчиларнинг умумий фикрлари ва компаниялар 
менежерлари орасида ўтказилган сўров натижалари бўйича пировардида 
рақамлаштириш у ёки бу даражада ҳаммамизга дахл қилади. 
Бугунги кунда биз ҳар бир моҳиятни у ёки бу оламга мансуб санаган 
ҳолда идентификатсия қилишимиз мумкин, лекин маълум вақт ўтгандан 
сўнг кўпчилик объектлар учун бундай тақсимлашни амалга ошира 
олмаймиз. Бундай мисоллар бугуннинг ўзидаёқ мавжуд: ИП-камера ёки 
тармоққа уланган бошқа ҳар қандай узатгич – у қайси оламнинг бир қисми 
ҳисобланади? Шубҳасизки, улар иккала олам ҳодисаларининг моҳияти 
саналади. Мобил телефон бугунги кунда кўплаб маълумотларни: телефон 
рақамлари, туғилган кун ҳақида маълумот, фотосуратлар, пароллар ва 
ҳ.к.ни сақлайди. Биз электрон қурилмага усиз ўзимизни йўқотиб қўядиган 
ва ишга лаёқатсиз бўлиб қоладиган хотирамиз функтсионалининг бир 
қисмини бердик. Биз ҳатто телефон билан жисмонан боғланмаган бўлсакда, 
функтсионал жиҳатдан биз ўзимизни у билан бир бутун деб ҳис қиламиз. 
Реал ва виртуал дунёларнинг бирлашиб кетиш жараёни бошланда ва уни 
тўхтатишнинг имкони йўқ. 
Реал ва виртуал дунёларнинг бирлашуви натижасида янги гибрид дунё 
ҳосил қилиниб, унда биз учун ҳозирги кунда одатий бўлган қонун ва 
қоидалардан фарқ қиладиган бошқа қонун-қоидалар амал қилади. 
Иқтисодий тизимлардан алоҳида бўладиган «рақамли» иқтисодиёт мавжуд 
эмас (айнан шу сабабдан «рақамли» иқтисодиёт атамасини ёзишда 
қўштирноқдан фойдаланилади): 
«Рақамли» (електрон) иқтисодиёт бу – гибрид дунё шароитларида 
мавжуд бўлган иқтисодиётдир. 

---

16 
Гибрид дунё бу – реал дунёда виртуал дунё орқали барча «ҳаётий 
аҳамиятга эга» ҳаракатларни амалга ошириш имконияти билан ажралиб 
турадиган реал ва виртуал дунёлар бирлашуви натижасидир. Бу жараён 
учун ахборот-коммуникация технологиялари (АКТ) қийматининг пастлиги, 
юқори самарадорлиги ва рақамли инфратузилма очиқлиги зарур шартлар 
ҳисобланади. 
Рақамли ўзгариш нима дегани? Рақамли бизнес бу – жисмоний ва 
рақамли дунёларни бирлаштирадиган янги бизнес-моделлар пайдо бўлиши, 
– 
тушунтиради 
таҳлилчи 
компания 
Gartne. 
MIT 
SloanScoolof 
Managementрақамли ўзгаришни «корхоналар қиймати ва унумдорлигини 
тубдан ошириш учун замонавий технологиялардан фойдаланиш» сифатида 
таърифлайди. 
Ижтимоий тармоқлар, смартфонлар бозори, интернетга кенг полосали 
уланиш, машинали ўқитиш технологиялари ва сунъий интеллектнинг 
«портлаб» ўсиши компаниялар фаолият юритаётган дунёни ўзгартириб 
юборади. Улар ёки янги «ниша»ларни эгаллаган, ёки мавжуд «ниша»ларни 
ўзгартирган ҳолда ўзгаришларга мослашиб олиши лозим. Шундай бўлиб 
чиқадики, ташкилотларни рақамли ўзгартириш бу – янги ахборот 
технологияларининг ривожланиши ва бутун дунё бўйлаб фаол тарқалишига 
жавоб ҳисобланади. 
Рақамли ўзгартириш турли даражаларга эришиб, улар ўртасидаги фарқ 
иккита атама - «рақамли кўринишга келтириш» ва «рақамлаштириш 
(digitization)» ўртасидаги фарқ билан бир хил маънога эга. Рақамли 
кўринишга келтириш бу – ахборотни жисмоний воситалардан рақамли 
воситаларга ўтказишдир. Рақамли кўринишга келтиришга мисоллар – 
электрон китоблар, видеокурслар, суратнинг рақамли нусхасини яратиш ва 
ҳ.к. Бунда ахборот структурасининг ўзгариши рўй бермайди: у фақат 
электрон шаклга эга бўлади, холос. Рақамли кўринишга келтириш кўпинча 
мавжуд бизнес-моделни такомиллаштириш ва бизнес-жараёнларни 
оптималлаштириш учун фойдаланилади. 
Рақамлаштириш бу – рақамли шаклда янги маҳсулот яратишдир. 
Масалан, мултипликатсияли динамик ўқув курси ёки ҳужжатни 
шарҳлашнинг интерактив тизими – бу рақамлаштиришдир. Рақамлаштириш 
асосида яратилган маҳсулотни унинг сифати жиддий йўқотмасдан туриб 
жисмоний воситаларга ўтказишнинг имкони йўқ, шу сабабли 
рақамлаштириш, рақамли кўринишга келтиришдан фарқли равишда, 
бизнесга сезиларли даражада кескин ривожланиш ва янги рақобатли 
устунликлар қўлга киритишга имкон беради. 
Амалда рақамли ўзгартиришнинг иккита йўналиши мавжуд. Биринчи 
йўналиш бу – мавжуд бизнес-жараёнларда одамлар иштирокини 
минималлаштириш учун уларни автоматлаштириш ва роботлаштиришдир. 
Иккинчи йўналиш – экспонентсиал ташкилот яратиш мақсадида олинган 
бошқарув тизимини масштаблаштиришдир. Экспонентсиал ташкилот 
деганда биз уларни масштаблаштириш худди шу соҳада ишлайдиган бошқа 
ташкилотлар билан таққослаганда камида ўн баравар юқори бўлишини 

---

17 
тушунамиз.
Сир эмаски, компанияларнинг минтақавий ва халқаро экспансияси 
кўпинча бошқарув тизимини жаҳон даражасида нусха кўпайтириш 
қийинлиги билан тўхтатиб турилади. Тез ўсиш муаммолари кўпинча нусха 
кўпайтиришда асосий муаммо ҳисобланади. Автоматлаштириш ҳисобига 
рақамли 
ўзгартириш 
бошқарув 
тизими 
ва 
бизнес-жараёнларни 
стандартлаштиришга, демак, уларни жаҳон миқёсида тез ривожлантиришга 
имкон беради. 
Бунга мисол қилиб минтақа кўлами, аудиториялар ҳажми ва 
ўқитувчилар сони билан чегараланган бизнес-мактабдан миллий ёки 
халқаро миқёсдаги бизнес яратишга микон берадиган таълим жараёнини 
ўзгартиришни келтириб ўтиш мумкин. Таълим жараёнини рақамли 
кўринишга келтириш харажатларни минималлаштириш, бунда ўқув 
курсларини ўқитувчи гапирадиган тилни тушунадиган чекланмаган 
аудитория учун очиқ қилишга имкон беради. 
Экспонентсиал ташкилот яратишнинг асосий шартларидан бири 
хизматларни бир хиллаштириш имконияти ҳисобланади, агар хизмат бир 
хиллаштирилган бўлса, ушбу хизматларни тақдим этишни бошқариш 
тизими ҳам бир хиллаштирилиши ва келгусида автоматлаштирилиши 
мумкин. 
Рақамлиўзгартиришдахаражатларжиддийқисқаришимумкинбўлиб, 
фаолсотувларташкилқилишсиз 
эплаштиришгаимконберарди. 
Компаниянивируслимаркетингва 
«сарафан» 
радиосиорқалиилгарисуришмумкинбўлиб, 
бунархбўйичадемпингвахизматларбуюртмақилишучунрақамлиинтерфейсҳи
собигаминималхаражатларбланбизнеснинг 
«портлаб» 
ўсишинитаъминлайди.