Olishda asosiy ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining tavsifi

 
14.1-rasm. Muruntau karyerida tashqi ag‘darmaning umumiy kо‘rinishi. 
Ag‘darmaning asosiy parametrlariga: 
- ag‘darma balandligi – N
o
; 
- ag‘darma yarusi balandligi – h; 
- ag‘darma eni – V
o
; 
- ag‘darma uzunligi – L
o
; 
- ag‘darma о‘tish kengligi – A
o
; 
- ag‘darma egallab turgan yer uchastkasi yuzasi - S
o
. 
Ag‘darma balandligi va ag‘darma pog‘onasi balandligi qо‘yidagilarga 
bog‘liq: 

ag‘darma hosil qilishni mexanizatsiyalashtirish usuliga; 

g‘aramlanadigan tog‘ jinsi turg‘unligiga va ag‘darma asosiga; 

ag‘darma ostidagi yer relyefiga; 

transport turiga. 
Ag‘darma balandligi bо‘yicha 25 yarusdan iborat bо‘ladi va har bir yarus 
balandligi ag‘darma pog‘onasi balandligiga teng bо‘ladi. Agar tog‘ jinsi turg‘unligi 
kam bо‘lsa, ag‘darma pog‘onasi balandligi 810 m bо‘ladi. Turg‘un qattiq tog‘ 
jinslarida ag‘darma pog‘onasi balandligi 3040 m bо‘ladi. Bir jinsli bо‘lmagan 
tog‘ jinslari joylashtirilgan ag‘darmalarda esa, yaruslar balandligi har xil bо‘lishi 
mumkin. 
Masalan: quyi yarusga ag‘darma va ag‘darma pastki qismi (tagi) 
turg‘unligini oshiruvchi tog‘ jinslari tashlanadi.

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
14.2 rasm. Ag‘darma konstruksiyasi va uning asosiy parametrlari. 
 
Yuqori yarusga esa, ag‘darma yuzasini rekultivatsiya qilish imkoniyatini 
yengillashtrish maqsadida unumdor tog‘ jinslari joylashtiriladi. О‘rta yarus va 
ag‘darmaning plandagi markaziy qismiga zararli tog‘ jinslari joylashtiriladi, 
ularning ostiga va atrofiga gilli jinslar joylashtiriladi. Bu tog‘ jinslari zararli 
elementlarning yuvilib ketmasligi va atrof muhitni geoximik zararlantirmaslik 
uchun izolyatsiyalovchi ekran hosil qiladi.
Ag‘darmaning umumiy balandligi optimal bо‘lishi kerak, chunki tog‘ 
jinslarning ag‘darmalarga joylashtirishga ketadigan xarajat kam bо‘ladi. Ag‘darma 
balandligi qancha katta bо‘lsa, jinslarni tashish va ag‘darma yuzasini rekultivatsiya 
qilishga ketadigan xarajat shuncha katta bо‘ladi. Lekin ag‘darma egallab turgan joy 
qancha kichik bо‘lsa, ag‘darma ostidagi yerni egallab band qilish shuncha kichik 
bо‘ladi. Temir yо‘l transporti qо‘llanilganda tekis joyda ag‘darmaning optimal 
balandligi 100-300 m ga yetadi. Tog‘li joylarda esa, ag‘darma balandligi 200-500 
m ga yetadi.
Ag‘darma о‘tish kengligi ag‘darma hosil qilish usuli va transport turiga 
bog‘liq bо‘ladi va yо‘llarni siljitish qadamiga teng bо‘ladi. Yо‘llarni siljitish 
qadami – ag‘darma uskunalari parametrlari bilan aniqlanadi va temir yо‘l 
transporti qо‘llanilganda: plugli ag‘darmalarda 1,5-3 m, ekskavatorli 
agdarmalarda: mexanik kurak bilan 21-34 m, draglaynlar bilan 120 m gacha, 

---

buldozerli ag‘darmalarda 50-60 m dan 110-120 m gacha, avtomobil transportida: 
buldozerli ag‘darmalarda 35-50 m, draglaynlar qо‘llanganda 200 m gacha bо‘ladi. 
Ag‘darmali о‘tish hajmi yoki ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati, 
bu – yо‘lni bir marotaba siljitish evaziga ag‘darmaga joylashtirish mumkin bо‘lgan 
kon jinsi miqdoridir. 
Ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati (m
3
/m): 
V = h
ya
A
o
/k
p
, 
bu yerda: 
h
ya
– ag‘darma yarusi balandligi, m; 
A
o
– yо‘llarni siljitish qadami, m; 
k
p
– tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsiyenti. 
Qabul qilish qobiliyati 1 m ag‘darmali tupikda quyidagicha bо‘ladi: plugli 
ag‘darmalarda – 30-60 m
3
; mexanik kurakli ekskavatorli ag‘darmalarda – 500-
1200 m
3
; draglayn bilan – 10-12 ming m
3
gacha.
Ag‘darmalarni joylashtirish uchun ajratilgan joy quyidagi talablarga javob 
berishi kerak: 
tog‘ jinslarini tashish oralig‘i kichik bо‘lishi uchun, karyerga yaqin 
masofada bо‘lishi kerak; 
doimiy ag‘darmalar egallab turgan maydon rudasiz va kо‘mirsiz bо‘lishi 
kerak. 
Tashqi ag‘darmalar juda katta yer maydonini egallaydi. Kattakaryerlarda bu 
maydon 2-3 ming gektargacha yetadi. Agar bu maydonlar qishloq va о‘rmon 
xо‘jaligi uchun yaroqli bо‘lsa, u holda bо‘sh tog‘ jinslarini ag‘darmalarga 
joylashtirish kon korxonasiga katta zarar keltiradi. Shuning uchun xam 
ag‘darmalar uchun yaroqsiz maydonlar tanlanishi kerak.