Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari. Shartli reflekslarning tormozlanishi

Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari. Shartli reflekslarning tormozlanishi

Nerv sistemasi organizm uning muhiti “somatik nerv sistemasi “ va uning cheksiz organlari “autonomic yoki vegetative nerv sistemasi bilan bog’langan. Somatic nerv sistemasining xususiyatlari his- tuyg’ularini anglash tushunish, ixtiyoriy ko’chish, ma’lumotlarni tezlikda almashtirish tarqatishdan iboratdir. Vegetativ nerv sistemasi bir tomondan doimiy ravishda gomeostassni ayni holicha muozatda saqlashga va tabiiy muhit zaruratidan kelib chiqib organ funksiyasining o’zini o’zi tartibga solish idora etishga javobgar. Somatic va outomotic nerv sistemasi miyadan tanaga boradigan impuls mitoz bog’lanishi singari sensorlik markazga intilishni o’z ichiga oladi. Markazga intiluvchi o’tkazuvchanlik tevarakdagi organlarda markazga “miyaga” o’tkazilganda yuz beradi. Keyingi o’tkazuvchanlik bo’lsa markazdan boshqa joyga skelet muskuli, yumshoq muskul o’tkazganda sodir bo’ladi. Nerv sistemasi taqsimlanishiga ko’ra va markaziy peripheral nerv sistemasiga bo’linadi. Markaziy nerv sistemasi miya va orqa miyani o’z ichiga oladi. Peripheral nerv sistemasi beach somatic va outomotic nervlarni, nerv to’qimalarini kolleksiyasini o’z ichiga oladi.

Oliy nerv faoliyati fiziologiyaning asosiy bo`limlaridan biri bo`lib, oxirgi paytlarda o`zi alohida fan bo`lib chiqqan. Bu fanga asos soluvchilardan I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, keyinchalik ularning shogirdlari Krasnogorskiy, Bikov, Frolov, Asratiyan, Anoxin va boshqa olimlarning xizmatlari kata bo`lgan. Oliy nerv faoliyati kata yarimsharlar po`stlog`i va ўngi yaqin tizimlarning muqarrar ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan murakkab reflektor reaksiyalarda namoyon bo`ladi. Shu faoliyat natijasida organizm bilan tashqi muhit o`rtasida ўzaro aloqadorlik mavjud bўldi. Bosh miya faoliyatining reflektor xarakteri haqidagi tasavvurni 1 chi bўlib I.M.Sechenov ozining "Bosh miya reflekslari" (1853) deb ataluvchi mashhur kitobida keng va mukammal asoslab bergan (1 chinomi "Psixik prosesslarga fiziologik asoslar kiritish yo`lidagi urinish" deb nomlangan).Sechenovning ilmiy g`oyalari I.P.Pavlovning ajoyib asarlarda izchil eksperimental metodlar bilan tekshirishlar orqali yanada boyitildi va rivojlantirildi. Ularga qadar olimlar "ruhiy" faoliyatni tekshirishning yo`llarini bilmas edilar va unga o`sha davr yo`l ham bermas edi. A.Pavlovningfiziologiya sohasidagi va butun tibbiyot ilmidagi juda ulkan xizmatlari shundan iborat ediki, u murakkab psixik hodisalarni tekshirish uchun ob'ektiv fiziologik metodni - shartli reflekslar metodini yaratdi.Shartsiz refleks va instinktlar haqida tushuncha.Organizmni ўzi yashashga moslashgan tashqi muhitdan ajratib bўlmaydi. Bir butun bo`lgan organizmning tashqi muhit bilan aloqadorligi xilma-xil bulib, turli funksional tizimlar (ovqatlanish, nafas, ajratish) orqali amalga oshiriladi. Bu tizimlar ichida eng muhimi nerv tizimidir. Oliy nerv faoliyati deb, nerv tizimining organizmining tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlarini yuzaga chiqarishga faoliyati ataladi. Oliy nerv faoliyati reflektor faoliyatlir. Bu faoliyat organizmning tashqi muhit o’zgarishlariga moslashishini ta'minlaydi. Bunga eng avvalo, nasldan-naslga reaksiyalar yordamida erishiladi. Avlodlar tajribasi asosida filogenezda hosil bo`lgan moslashish reaksiyalariga sodda shartsiz reflekslar va instinktlar, ya'ni murakkab shartsiz reflekslar kiradi.Shartsiz refleks tuhma bo`lib, reseptor sohasi adekvat ta'sirlaganda qonuniy ravishda ma'lum reflektor yoy bo`ylab rivojlanadigan reaksiya hisoblanadi. Bu reflekslar turli xildagi somatik visseral va vegetativ jarayonlarni birlashtirib, organizm ichki muhitining doimiyligi saqlanishi va uning tashqi muhit bilan o`zaro bog`lanishlarini ta'minlaydi.Shartsiz reflekslar juda xilma-xil, ularning turlari va tasnifi to`hrisida yuqorida aytib o`tilgan edi.Organizmning hayotida, uning muhit o`zgarishlariga moslashishida sodda shartsiz reflekslar bilan bir qatorda instinktlarning ham ahamiyati katta. I.P.Pavlov bularni murakkab shartsiz reflekslar, deb ifodalagan. Instinktlar maqsadga erishishga qaratilgan xatti-harakatlarning tug`ma turi bo`lib, ular ontogenetik rivojlanish jarayonida ro`yobga chiqadi va turning har bir namoyondasida tegishli rag`bat yoki sharoit yuzaga kelgan, o`zgarmas holda kuzatiladi. Ovqatlanish,, taqlid hilish, ko`payish va boshqa instinktlar individual hayotda va turni saqlanishida muhim rol o`ynadi. Instinktlarning oddiy shartsiz reflekslardan farqi shundaki, ular bir nechta reflektor harakatlardan iborat bo`ladi. Instinktning asosini va uning birinchi boshichini organizmning ichki biologik ehtiyoji tashkil qiladi. Bu ehtiyoj (ochlik jinsiy ho`zhalish, hurhish) ma'lum intilishni (motivasion) shakllaydi va unga erishish uchun organizm bir hator stereotip (doim bir xil bo`lgan) xatti-harakatlarni bajaradi. Shartli refleslar va ularni hosil qilish qoidalari.Shartli refleksni shartsiz reflekslar asosida ma'lum qonun-qoidalarga rioya qilgan taqdirdagina yuzaga chiharish mumkin.

1. Shartli refleks hosil hilish uchun shartli signal (bu shartsiz refleks uchun befarh ta'sirot, masalan, ho`nhiroh) shartsiz ta'sirot (ovhat) bilan boqlangan holda takroran qo`llanilishi kerak.

2. Shartli signal shartsiz ta'sirotdan sal oldin berilishi zarur.

3. Shartli signal shartsiz ta'sirotga nisbatan kuchsizroh bo`lishi kerak. (Shartli signalning biologik

ahamiyati shartsiz ta'sirotning biologik ahamiyatidan kamroh bo`lishi kerak).

4. Shartli refleks hosil hilish uchun markaziy nerv tizimi faol bo`lishi kerak.

5. Shartli refleks hosil qilish jarayonida bosh miya po`stloqi yot ta'sirotlardan mutlaho bo`lishi lozim.

Shartli reflekslarni tasnif hilishning bir nechta tamoyili bor. Shartsiz ta'sirotning biologik ahamiyati jihatidan hayotiy (ovqatlanish, himoya va boshh) zooijtimoiy (jinsiy, otaliq, o`z hududini himoya hilish) va o`z-o`zini rivojdantirish (tadqiqot, taqlid qilish, o`yinlar o`ynash) shartli reflekslar ajratiladi.Shartli reflekslarni organizmnig har bir faoliyatiga bohlash mumkin. Faoliyatlarga ko`ra, ikkita katta guruh - harakat va vegetativ shartli reflekslar tafovut hilinadi. harakat reaksiyalari asosida juda ko`p asboblarni ishlatishni talab hiladigan (instrumental) shartli reflekslar hosil hilish mumkin. Ba'zan bunday reflekslar shartsiz refleksning nusxasiga, ba'zanxohish bilan bajariladigan hatti-harakatlarga o`xshab ketadi.So`lak ajralishi shartli refleksi mumtoz vegetativ shartli refleks hisoblanadi. Barcha ichki a'zolarning faoliyatini shartli reflektor nazoratga olish mumkin.Shartli refleksni hosil hilish jarayonida shartli signalni habul hiluvchi reseptorga harab, ekstroreseptiv, interoreseptiv va proprioreseptiv shartli reflekslar ajratiladi. Shartli reflekslarning hosil bo`lish mexanizmlari.Shartli refleks vujudga kelishi uchun miya po`stlohidagi shartli signalni habul qiluvchi markaz bilan shartsiz refleks markazlari o`rtasidagi vaqtincha aloqa o`rnatilishi kerak. Shartli refleks hosil hilinishi jarayonida bajariladigan ishlarni va sodir bo`ladigan hodisalarni tasavvur hilib ko`raylik. Birinchidan, ma'lum shartsiz refleksni, masalan, ovqat ta'sirida so`lak ajralishi refleksini bo`lajak shartli refleks uchun negiz hilib oldik deylik. Ikkinchidan, bu refleks uchun befarh (indefferent) bo`lgan signalni, chunonchi, qo`ng`iroq tovushini shartli signal qilib olamiz. Shartli signalning o`zi so`lak ajralish chiqarmaydi. Endi shartli signalni ho`llab, qo`ng`gqiroh chalamiz va shuondayoh shartsiz refleksni chaqiramizq itga ovqat beramiz. Bunda so`lak bezlari qo`zqalib, so`lak ajrata boshlaydi. Bir necha kun davomida bir necha martadan shartli signalni ovqat bilan bohlih holda qo`llasak shartli signalning o`ziyoq (qo`ngiroq) ovqat berilmasdi, so`lak ajralishini yuzaga keltiradi. Nima uchun so`lak bezlari uchun befarq qo`ng`iroq, endi so`lak ajralishiga sabab bo`ladiq. Gap shundaki shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har gal ikkita shartsiz refleks chihariladi va miya po`stlohida ikkita markaz ho`zhaladi. Birinchisi - ho`nhirohdan chihhan tovushni chamalash refleksii hayvon hulohining dikkayishi, boshning tovush kelgan tomonga burilishi va bir hator vegetativ o`zgarishlar. Bu refleksning yuzaga chihishi po`stlohdan pastdagi (to`rt tepalik) va po`stlohdagi (chakka sohasi) markazlarning ho`zhalishiga bohlih. Ikkinchisi - ovhat ta'sirida yuzaga chihadigan so`lak ajralishi refleksi. Uning yuzaga chiqishi ham po`stlohdan pastdagi va po`stlohdagi markazlarning qo`zg`alish natijasi hisoblanadi.Demak shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har tajribada miya po`stlohining ikkita markazida ho`zhalish rivojlanadi: birinchisi shartli signal markazi, ikkinchisi - shartsiz refleks markazi. Ammo, avval bu markazlar o`rtasida aloqa bo`lmagan. Shatrli signal shartsiz ta'sirot bilan deyarli bir vahtda berilish ko`p marta takrorlanganidan keyin bu markazlar o`rtasida ma'lum o`zaro munosabatlar rivojlanib, vaqtincha aloqa o`rnatiladi. I.P.Pavlovning fikricha, miya po`stlohida ayni bir vahtning o`zida ikki sohada qo`zg`alish paydo bo`lishi qo`zg`alish jarayoni kuchsizroq bo`lgan uchohdan (shartli signal ho`zhalish hosil hilgan sohadan) kuchliroh ho`zhalib, dominant bo`lib holgan soha (shartsiz refleks markazi) tomon harakat qilishiga olib keladi. Bu qo`zg`alish jarayonining bunday harakatlari takrorlanaverilganidan keyin miya po`stlog`ining bir sohadan ikkinchi sohasiga haratilgan yo`l ochilib, ular o`rtasida vahtincha aloqa o`rnatiladi. Endi shartli signal faqat o`z markazini emas, balki shartsiz refleks markazini ham qo`zhatadi, boshqacha aytganda shartli refleks vujudga keladi. Shartli reflekslar tormozlanishini va ularning turlari.Tashqi tormozlanish. shartli refleks nozikligi va o`zgaruvchanligi bilan shartsiz refleksdan farq qiladi. Turli xildagi yot ta'sirotlar shartli refleksning susayishiga va tormozlanishiga olib keladi. Masalan, shartli ovqatlanish refleksini paydo qilishdan oldini qandaydir yot ta'sirot paydo bo`lsa refleks yuzaga chiqmaydi, u tormozlanadi. Agar tajribadagi hayvonning biror joyi og`risa, qovug`i to`lib ketsa, biror narsadan bezovtalansa ham shartli refleks tormozlanadi. Bu tormozlanishni shartli refleksga yot bo`lgan tashhi ta'sirot chiqaradi. Shuning uchun u tashhi tormozlanish, deb ham ataladi.Chegaradan tashhari tormozlanish. Agar shartli refleksni yuzaga chiqaradigan shartli signal haddan tashhari kuchli bo`lsa, shartli refleks vujudga kelmaydi. I.P.Pavlovning fikricha, bu tormozlanish nerv hujayralarini haddan tashhari kuchli ta'sirot shikastlashidan sahlaydi.Tashhi tormozlanish ham, chegaradan tashhari tormozlanish ham nerv tizimining tuhma xossalariga bohlih. Shu sababli, I.P.Pavlov ularni shartsiz tormozlanish deb atagan.Yuqorida aytib o`tilgan shartsiz tormozlanish ta'sirotni birinchi marta ho`llanganidayoh kuzatiladi. Shartli tormozlanishni esa hosil hilish kerak. I.PPavlov shartli tormozlanishni to`rt to`rga: so`nish tormozlanishi, farhlash tormozlanishi, shartli tormoz va kechikish tormozlanishiga bo`lgan.So`nish tormozlanishi. Shartli refleks o`zoh vaht saqlanib turishi uchun uni vahti-vahtida shartsiz ta'sirlovchi bilan mustahkamlab turish kerak. Shartli signalning o`zi bar necha bor ho`llaniladigan bo`lsa, ilgari hosil hilingan pirovardida batamom yo`qolib ketadi. Shundan keyin shartli signal bir necha kungacha ko`llanilmasa, so`ngan shartli refleks o`z-o`zidan tiklanish mumkin. Shartli signal shartsiz ta'sirot bilan mustahkamlansa, shartli refleks bir necha bor takrorlanganidan so`ng tiklanadi.Shartli refleksning so`nishi katta biologik ahamiyatga ega. Mustahkamlanmagan shartli refleks moslashish uchun o`z ahamiyatini yo`qotadi. Binobarin organzm kerak bo`lmay qolgan refleksdan hosil bo`ladi. Dinamik stereotip. Miya po`stlohining faoliyatini stereotip shaklida vujudga keladigan shartli reaksiyalar misolida ham ko`rish mumkin. Bu usulda shartli refleks hosil hilish bir necha tarkibiy hismdan iborat bo`lgan shartli signalni o`zgarmas (ularning kusi, tartibi va oralihlaridagi vaqt davomiyli bir xil bo`lgan) holda ho`llashda iborat. Ammo, bir nechta shartli signallarni birlashtirib, ulardan stereotip signal hosil qilishdan avval, bularning har qaysisiga, masalan yoruhlik metronom - 120 (tebranish chastotasi 120 / sek) ko`nhiroh, metronom - 60, xushtaka so`lak ajralish shartli refleksi vujudga keltiriladi. Qiyoslash (differensirovka chiqish) uchun qo`llagan metronom - 60 dan tashhari hamma signallar ijobiy ta'sir ko`rsatib so`lak ajralashiga olib keladi. Ammo, har qaysi shartli signalga uning o`ziga xos mihdorda so`lak ajraladi. Endi bu signallar ma'lum tartibda, biri ikkinchisidan 5 daqiqa kechiktirilib qo`llaniladi. Musbat natija beradigan signallar o`zi uchun xos bo`lgan miqdorga ajratadi, metronom - 60 esa so`lak ajralishiga olib kelmaydi. Tajriba shu tartibda bir necha kun takrorlanib turilsa, miya po`stlohi faoliyatida strereotiplik paydo bo`ladi. Oliy nerv faoliyatining tiplari.Qadim zamonlardan olimlar va xahimlar odamlarning mijozidagi tafovutlarga e'tibor berganlar. Bir odamning dadil, serharakat bo`lishini, boshha birovning hamgin shalpayganini ular "badan suyuhliklari" nisbatan bilan bog`laganlar. Bukrot fikricha, badanda issih qonning kup bo`lishi odamni serharakat, dadil hiladi. Bunday mizojlik odamlarni olim sangviniklar deb atagan. Sovuq shilimshihning ko`pligi insonning sovuhhonligiga, vazminligiga sabab (flegmatik) achchih o`t-safroning ko`pligi hizihhonlik serjahllikka olib keladi (xolerik). Kora, buzilgan o`t-safroning nisbatan ko`pligi esa odamni o`ziga ishonmaydigan, hamgin, bo`shang qiladi. I.P.Pavlov nerv jarayonlarining to`rta ko`rsatkichiga shartli ho`zhalishning kuchiga, shartli tormozlanishning kuchiga. Bu jarayonlarning harakatchanligiga va ularning muvozanatlik darajasiga harab, itlar oliy nerv faoliyatini 4 to`rga bo`ldi. 1) kuchli, muvozanatlashmagan (tiyib bo`lmaydigan) tur; 2) kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan tur; 3) kuchli, muvozanatlangan kamharakat tur; 4) Kuchsiz tur.Kuchli, muvozanatlashmagan turga mansub hayvonlarda ho`zg`alish va tormozlanish jarayonlari kuchli bo`lib, qo`zg`alish jarayoni ustunroq bo`ladi. Bunday itlarda turli reflekslar tez va oson vujudga keladi, ayni vaqtda farqlash tormozlanishini yoki ichki tormozlanishning boshqa turini hosil qilish hiyin bo`ladi. Ko`zhalish jarayoni ustun bo`lganidan, u miya po`stlohiga keng yoyiladi. Kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan turdagi hayvonlarda shartli reflekslar tez hosil bo`lib, mustaxzkamlanadi, ichki tormozlanishning barcha xillarini vujulga keltirish oson bo`ladi. Bunday itlarda musbat va manfiy induksiyalar yaqqol ifodalanganda qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari juda keng yoyilmaydi. Po`stlohdagi jarayonlarning ildamligi qo`zg`alish ning tez tarhalishini, tormozlanishning esa tez ho`zhalish bilan almashinishini ta'minlaydi. Kuchli, muvozanatlashgan, inert tur uchun po`stlohdagi jarayonlarning kamharakatligi xos. Bunday hayvonlarda mustahkam shartli reflekslar va mustahkam farhlashlar vujudga keladi. Bosh miya rivojlangan jarayon (ho`zhalish yoki tormozlanish) o`zoh vaht sahlanadi, yoyilmaydi, sekin so`nadi. Shuning uchun qo`zg`alish jarayonining tormozlanish bilan almashinishi ancha qiyin bo`ladi.Kuchsiz, nimjon to`rga mansub hayvonlarning po`stloh neyronlarining ish qobiliyati chegaralangan bo`ladi. Shuning uchun ularda hosil qilingan shartli reflekslar turhun bo`lmaydi, salga tashqi tormozlanishga uchraydi. Ularning miya po`stlog`ida qo`zg`alish jarayoni ham, tormozlanish jarayoni ham kuchsiz bo`ladi.