Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikаsi rаqаmli texnologiyalаr vаzirligi o. O. Zaripov, M. O. Atajonov

5.2. Kondensatorlarni ulash va himoya qilish 
Vakuumlangan kondensatorlar 
Asosiy afzalliklari: tula quriq, gaz yoki izolyasiyalovchi 
suyuqlikda shimdirilmagan. Bir fazali kondensatorlar uch burchak 

---

78 
ulanadi va uch fazali kondensatorni tashkil qiladi. Kondensatorning 
qatlamlari ikki yarim utkazgichli polipropillangan pardalardan 
tayyorlangan, ularning bir tarafi rux qatlamli: 
rux qoplama elektrodni shakillantiradi polipropillangan parda 
izolyasiyani shakillantiradi qoplamalari metallashtirilgan vakuumli 
qoplamalari tashqaridan uzi uchadigan termokirishishli poliuretanli 
shilimli, u tanani shakillantiradi, mexanik himoyani va elektrli 
izolyasiyani ta’minlovchidir. 
Vakuumli texnologiya havo kirib qolishiga va sig‘imli element 
ichiga nam kirishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kondensatorning atrof muhitni 
himoyalash talablariga tula mos keladi (polixloridlangan difenillarga ega 
emas). 
O‘zitiklanuvchi dielektrikli kondensator. Metall changlatilgan 
(poluretanli darpardalar), tabiatidan ko‘rinib turibdiki uta kuchlanishdan 
izolyasiya buzilishi sodir bo‘lgandan so‘ng o‘zi tiklanish xususiyatiga 
ega, shakllanayotgan elektrod va izolyasiyalovchi qobiqlardan (yarim 
o‘tkazgichli poluretanli darpardalardan) iborat.
Kondensatorlarning o‘ta kuchlanishdan buzilishiga maxsus 
texnologiyada tayyorlash usuli yo‘l qo‘ymaydi. Asosan, izolyasiyaning 
buzilishi sodir bo‘lishidan birdan qayta tiklanishi buzilish mintaqasida 
metallning bo‘g‘i va qisman zaryadsizlanishi mavjudligi, dielektrikni 
o‘ta kuchlanish buzilishida oniy ravishda izolyasiya tiklanishiga olib 
keladi. 
*Ichiga kiritilgan saqlagichlar. Har bir qatlamga bittadan.
*Ortiqcha bosimdan himoyalash. Agar uta kuchlanishdan o‘zi 
qayta tiklanish yordamida va saqlagich ishlashida bartaraf qilib 
bo‘lmasa, u holda ajralib chiqayotgan gaz membrana shaklini 
o‘zgartiradi, u ishdan chiqqan kondenstorni tashqi tarmoqdan o‘zadi. Bu 
himoyaning ishlagani tashqaridan ko‘rinadi, shu sababli ishga yaroqsiz 
kondensatorni tez topish mumkin. 
Uchta ko‘rsatilgan himoyalar turi va vakuumli texnologik 
qatlamlarni metallashtirish kondensatorni yuqori texnologik jihozga 
aylantiradi 

---

79 
5.5-rasm. Kondlensator batareyalar turlari:a)o‘zi qayta tiklanadigan 
dielektrikli kondensator; b) ichiga kiritilgan saqlagichlar yordamida 
himoyalangan dielektrik pardali kondensator; v) ortiqcha bosimdan 
himoyalangan kondesator 
Quvvat 
koeffitsientini 
oshirish 
uchun 
qo‘llaniladigan 
kondensatorlar mo‘ntazam nazoratga muhtoj emas va navbatchi 
xizmatchiga ega bo‘lmagan obyektlarda o‘rnatilishi mumkin. KUlarga 
xizmat ko‘rsatish davriy qarab chiqish va sinashdan iborat. Ular 
quyidagilarga bo‘linadi: 
- qurilmani ajratmasdan tashqi qarab chiqish; 
- sinchiklab qarab chiqish va qurilmani sinash albatta uni ajratib 
(qurilmani ta’mirlash) yuqorida ko‘rsatilgan operatsiyalar davriyligi 
quyidagicha qabo‘l qilingan: 
- tashqi qarab chiqish kamida bir oyda 1 marta qurilmalar quvvati 
500 kVArgacha va kamida 1 marta har 10 ko‘nda quvvati 500 kVAr dan 
yirik bo‘lganda; 
- shu ko‘ngi ta’mirlash ishlari kamida bir yilda bir marta bo‘lishi
kerak. 
Ko‘rsatilgan muddatlar chegaralangani kabi qaralishi kerak va 
KUni qarab chiqish va sinalishi kam oraliqlarda olib boriladi. Ayniqsa 
bu 3 kV kuchlanishli va o‘ndan yuqorilariga qaratiladi alohida bo‘limlar 
himoyasi bo‘lmaganlar uchun navbatdan tashqari qarab chiqish, agar ish 
rejimidan og‘ish belgilari bor bo‘lsa misol kondensatorlarining bir 
qismini o‘chirganini ko‘rsatadi. 

---

80 
Yangi kondensator qurilmalarda ishlatilish boshlanishida nazorat 
juda sinchiklab olib borilishi kerak. Bu davrda kondensatorlar uzoq 
muddat kuchlanish ostida bo‘lganida oldingi izolyasiya nuqsonlari 
yaratuvchi korxonani sinashida aniqlanmagan nuqsonlar yuzaga chiqishi 
mumkin.
Shu sababli ishlatilishning 10-15 ko‘nlari davomida yangi 
kondensator qurilmalar 3 kV kuchlanishli va o‘ndan yuqori 
kuchlanishlilarini har kuni tashqi qarab chiqish olib boriladi, navbatdan 
tashqari ta’mirlash ko‘rsatilgan muddati tugagach olib boriladi. 1000 
Vgacha kuchlanishli yangi qurilmalar tashqi qarab chiqilishi 2-3 ko‘nda 
bir marta o‘tkazilishi kerak. 
Kondensator qurilmalarda barcha olib borilgan qarab chiqish va 
ta’mirlashlar ishlatilish jurnaliga yoziladi. KUlarni qarab chiqishda 
EQTIQ (PTEE) bo‘yicha uning butunligi va uning ishlash shoraiti mos 
kelishi tekshiriladi, bundan tashqari: 
- kondensator tanasida bo‘rtiq borligi yoki moy oqishi 
(izolyatordan moy juda kam oqsa kondensatorni o‘chirish talab 
qilinmaydi); 
- saqlagichlar o‘rnatmalari butligi (ishlaganini ko‘rsatgichlar 
bo‘lganida); 
- ularning nominal ma’lumotlariga kondensator qisqichlaridagi 
kuchlanish mos kelishi; 
- batareyalar fazalaridagi yuklamalar tengligi (uning zanjirida 
uchta ampermetr bo‘lganida);
- kondensatorlar joylashtirilgan xonadagi havo horarati ruxsat 
etilgan chegaradaligi; 
KU ni tashqi qarab chiqishdagi, barcha o‘lchashlar, bu barcha 
ko‘rsatgichlar kuchmas o‘rnatilgan o‘lchov asboblarning ko‘rsatgichlari. 
Shu ko‘ndagi ta’mirlashda olib boriladi: 
- tana va qisqichlar orasida to‘tashuv yo‘qligi kondensatorlarni 
megommetrda tekshirish; 
- har bir kondensator sig‘imini o‘lchash; 
- saqlagichlar o‘rnatmalari butligini va kondensatorlar zanjir 
zaryadini megommetrda tekshirish; 
- kontaktli biriktirilishlarda gaykalar siqilish darajasini tekshirish; 
- izolyatorlar sirt yuzasini tozalash, kondensatorlar tanalarini, 
apparatlarni va metalli kontruksiyalarni chang va boshqa ifloslardan 
tozalash. 

---

81 
Kondensatorlarda tana qisqichlarida va tana oralig‘ida to‘tashuv 
yo‘qligi 1000 yoki 2500 V ni megommetrda alohida har bir 
kondensatorning yoki barcha qurilmalar bir vaqtda tekshiriladi. 
Izolyasiya qarshiligi normalanmaydi. 
Sig‘im faqat nominal kuchlanishi 1050 V va yuqori 
kuchlanishlilarda o‘lchanadi. 
O‘lchash xatoligi 3% dan oshmasligi kerak. Ishlatilib kelinayotgan
kondensatorlar1050 V gacha kuchlanishlilar bo‘limlari parallel 
ulanishga ega, alohida himoya bilan jihozlangan.
Ishlash davrida vaqt o‘tishi bilan ularni sig‘imi kamaya boshlaydi. 
Bu nuqsonli bo‘limlarni ajratilishi saqlagichlar ishlashi tufayli, bu 
kondensatorlar ishlatilishi davom etishiga to‘siq bo‘lmaydi. Mustasno 
sifatida faqat batareyalarning, qaysilarida kondensatorlar parallel ulanish 
bo‘limlari parallel ketma-ket ulanganlarida. 
3150 V li undan yuqori kuchlanishli kondensatorlar bo‘limlari 
alohida himoyaga ega emas. Ularda sig‘imining kamayishi bo‘limlar 
orasiga kavsharlab biriktirishlardagi buzilishlarda kuzatilishi mumkin.
Bo‘limlar qatlamlari ora to‘tashuvda kondensator sig‘imining 
oshishi kuzatiladi, bu shikastlanish keyinchalik rivojlanib ketmasligi 
uchun uni ajratish zarurligini ko‘rsatadi. Har xil kuchlanishli 
kondensatorlar har xil ketma-ket va kup sonli ulangan bo‘lim guruhlar 
biriktirilishiga ega, birorta bo‘limga siriqish bo‘lganida sig‘im nisbatan 
oshishi ularda hal bo‘ladi.
Shu sababli tekshirishda kondensatorlar butligi ularning sig‘imini 
ulash yo‘li bilan har xil normalardan kelib chiqqan holda sig‘im ortishi 
har xil kuchlanishli kondensatorlar uchun alohida o‘lchanadi. 
Boshqa operatsiyalar bilan birga kondensatorlar sig‘imini ulash 
shu ko‘ndagi ta’mirlashda olib boriladi va kamida yiliga bir marta.
Agar, bo‘limlari parallel ketma-ket ulangan kondensatorlarda sig‘imni 
ulchash tez-tez olib borilsa, qisqichlari orasida tutashish ehtimoli 
kamayadi.
Sig‘imni o‘lchash muddatining qisqartirilishi ba’zi qurilmalar 
ishlatilishida foydali, qaysilarida guruhli va alohida himoya saqlagich 
o‘rnatmaga ega bo‘lmasa va qaerda KB lar bir fazali QT ehtimolini 
kamaytirish zarur bo‘lsa.
KU ishlatishi bo‘yicha ishlab chiqargan korxona qo‘llanmasida 2-3 
yilda bir marta kondensatorlar dielektri yo‘qolish burchagini o‘lchash 
tavsiya qilinadi, bu kondensator batareyalar izolyasiyasi holatini 

---

82 
tekshirish maqsadida. Afsuski, tgδ ni o‘lchash kuch kondensatorlarda 
o‘lchov va sinov usko‘nalari kam tarqalgan (o‘lchov ko‘prigi, 
obyektning yirik sig‘imlariga mo‘ljallangan va sinov transformatori bir 
necha o‘n kV.A li).
Shu sababli ishlab chiqarish korxona tgδ ni o‘lchashni tavsiya 
qilishi kam miqdordagi qurilmalarda bajariladi. 
Kondensatorlar butligini nazorat qilish samarali usuli ularning 
horaratini davriy o‘lchab turish hisoblanadi. Bo‘limlar QT yoki tgδ 
oshishi kondensatorlar qizishi bilan kuzatiladi. Har bir kondensator 
horaratini ulash bilan, batareyaga kiradigan va o‘lchovlar natijasini 
o‘zora taqqoslab, kondensatorlar nuqsonini ajratib (chiqarish mezonini 
aniqlash) mumkin.
Kondensatorlar horaratini nazorat qilish ko‘chmas termometrlarda 
yoki har bir kondensatorga ko‘chmas qilib o‘rnatilganlarida, yoki 
ko‘chma termometrlarda horaratni ulash mumkin, ikkinchisida – birdan 
o‘chirilgach va nazoratli zaryadsizlanishdan keyin. Kondensatorlarni 
ikki yoki uch ustma – ust joylashtirilgan eng pastkisi eng kichik 
horaratga ega bo‘ladi. Shu sababli horaratni nazorat qilishda ajratilgan 
kondensatorlarni horarati ba’zi paytlarda faqat tegib bajariladi, faqat 
ularni ajratib va zaryadsizlantirish nazoratidan so‘ng. Barcha o‘lchovlar 
noaniqligi kondensator bo‘limlarida (buzilishlar) borligini aniqlab 
beradi. 
Har qanday usul bilan horaratni nazorat qilishida qay bir 
kondensatorda, horaratning oshgani topilgan bo‘lsa, shu kondensator 
ajratilib ta’mirlash va sinashga chiqarilishi kerak.
Agar kondensator batareyalar avtomatik o‘chirilsa uning 
himoyalovchisi bilan qayta batareya ulanadi faqat o‘chirishning sababi 
aniqlanib bartaraf qilingandan keyin. 
Agar kondensator o‘chishida alohida saqlagichi ishlagani tufayli 
sodir bo‘lgan bo‘lsa yoki guruhlar himoyasidan, u holda saqlagich 
patronini almashtirgo‘ncha bu kondensator yaroqligini sig‘imini ulchash 
yo‘li bilan tekshiriladi. Qo‘lda batareyalarni ulash faqat uning oldingi 
o‘chishi bir minut o‘tgandan keyin bajarilishi kerak. Bunday bo‘limining 
zarurligi kondensatorlarni qayta ulash momentgacha ular to‘la 
zaryadsizlanishi ta’minlanadi.