Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikаsi rаqаmli texnologiyalаr vаzirligi o. O. Zaripov, M. O. Atajonov

5.1. Kondensatorlarni drossellar yordamida himoyalash 
5.1-rasm. Kondensator himoyasining pritsipial sxemasi (a) va 
ekvivalentli sxemasi (b) 
bu yerda Scc (kVA) – manba QT quvvati; Q (kVAr) – kondensator 
batareyalar quvvati; R (kV) – yuklamaning aktiv quvvati. 

---

75 
Eslatma. Tok manba induktivligidan elektr dvigatel induktivligi bir 
necha borabarga yuqori, shu sababli parllel ulaganda dvigatel 
induktivligini hisobga olmasa ham bo‘ladi. 
Kondensatorning sig‘im qarshiligi chastotaga teskari proporsional 
(egri chiziq teskari bog‘liqligini ko‘rsatadi), shu sababli chastota ortishi 
bilan 
kondensatorlarning 
garmonikali 
toklarini 
muhosoralash 
(blokirovka) imkoniyati keskin pasayadi.
Yuqori chastotalar garmonikali toklari kondensatorga chiqadi, u 
xuddi «garmonikali nasoslar» kabi ta’sir qiladi.
Bundan kondensatorni shikastlanishidan asrashda albatta o‘nga
garmonikalarni filtrlash uchun moslashtirilmagan drosselni ulash kerak. 
5.2-rasm. Kondensatorning reaktiv qarshiligi 
Yuqori garmonika toklari. Yuqori garmonika toklari elektr 
qurilmalarda yarim o‘tkazgichli jihozlardan generatsiyalanadi: 
- beshinchi garmonika (250 Gs) – I5 20% I1 
- yetinchi garmonika (350 Gs) – I7 -14% I1 
- o‘n birinchi garmonika (550 Gs) – I11 – 9% I1
- o‘n uchinchi garmonika (650 Gs) – I13 – 8% I1 
bu yerda I1 – 50 Gs li yarim o‘tkazgichli jihozni toki.

---

76 
5.3-rasm. Parallel rezonans sxemasi 
- manbaning reaktiv qarshiligi XLt chastotaga proporsional,
-kondensatorlarning sig‘imli qarshiligi Xs chastotaga teskari 
proporsional. Fr.p chastotada paralleli rezonans yoki antirezonans joyiga 
ega (chunki ikkala reaktiv qarshiliklar ham miqdori bo‘yicha bir-biriga 
teng, lekin teskari yo‘nalgan) va kuchaytirish (F.A) kondensatorlarda va 
manbalarda (transformatorda) tokning garmonika tashkil qiluvchilari: 

 
Takidlash muhum, chunki:
- manbaning QT quvvati qancha katta bo‘lsa (scc), shuncha 
rezonansli chastota xavfli garmonikali chastota tashkil qiluvchilaridan 
uzoqlashadi. 
O‘zining (R) quvvati ortishida yuklama tokining garmonika tashkil 
qiluvchilari kuchli samarali kuchayishi kamayadi. 
Agar 
tarmoq 
garmonikalar 
bilan 
kuchli 
ifloslanganida 
kondensatorga induktiv g‘altaklarni ketma-ket ulash yo‘li bilan 
garmanika tashkil qiluvchilar tokini bostiruvchilarni samarali himoyasini 
ta’minlash mumkin. 
Bu yerda induktiv g‘altak ikki xil vazifani bajaradi: 
- tok garmonika tashkil qiluvchilariga nisbatan kondensator to‘la 
qarshiligini oshiradi; 
- tokning asosiy garmonikani tashkil qiluvchilari chastotasidan 
past, kondensator va manba (Fr.p) parallel rezonansli chastotalarini 
aralashtiradi. 

---

77 
5.4-rasm. Garmonikali tashkil qiluvchilarni bostirish 
- kompensatsiyalovchi reaktiv energiyani, sig‘im yuklamali 
kondensatorni va induktivlik g‘altaklar tizimdan Fr.3 past chasotalarda 
induktivli g‘altaklar va kondensator o‘zini xuddi induktivli yuklamadek 
to‘tadi, g‘altakka parallel ulangan induktivlik XLT biriktirilgan va u 
bilan birga Fr.schastotadan yuqori bo‘lganida va ayniqsa chastotaning 
asosiy garmonikalari tashkil qiluvchi chastotalarida har qanday xavfni 
bartaraf qiladi. 
Yuqori darajali garmonikali elektr qurilmalar uchun iste’molchilar 
to‘siqlari ikki talabni bajarishi kerak: 
-kondensatorlarni 
himoya 
qilish 
va 
reaktiv 
energiyani 
kompensatsiyalash; 
-kuchlanish 
buzilish 
qiymatini 
foydalanish 
mumkinlik 
darajasigacha kamaytirish, ko‘pchilik sezgir energiya iste’molchilari 
bilan birgalikda me’yorli ishlaydigan (avtomatik boshqarish tizimi, 
sanoat kompyuterlari, kondensatorlar va bosh). 
Bu maqsad uchun ishlab chiqarish korxonalari passiv garmonikali 
filtrlarni tavsiya qiladi. 
Passiv garmonikali filtrlar kondensator va induktiv g‘altakdan 
tashkil topgan, liniya yuklamalariga ketma-ket ulangan. Ular tashkil 
qilgan shaxsiy chastotasi LC – berk zanjirida uni bostirilishi zarur 
bo‘lgan, kuchlanish garmonika chastotasi mos keladi.