Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikаsi rаqаmli texnologiyalаr vаzirligi o. O. Zaripov, M. O. Atajonov

 
 

---

87 
VI BOB. YUKLAMALAR TUGINLARI TURG‘UNLIGIGA 
REAKTIV QUVVAT KOMPENSATSIYASINING TA’SIRI 
Yuklama tugunida kuchlanish rejimi turg‘un bo‘lganida tizimda 
chastotalar o‘zgarmaganida iste’molchilar ish rejimi turg‘un bo‘ladi. 
Buning uchun iste’molchilar va manbalar oralig‘ida reaktiv quvvat 
bo‘yicha muvozanat saqlanishi kerak. Reaktiv quvvat iste’molining 
oshishi (vaqtinchalik yoki davomiyligi) manbalar quvvati etarlicha 
bo‘lmaganida kuchlanishning pasayishiga bundan tashqari ma’lum bir 
chegaraviy qiymatga etganida U
kr
– dvigatelni ishdan (to‘ntarilishiga) 
to‘xtaishga olib keladi. 
6.1. Asinxron dvigatellar turg‘unligi 
Yuklama 
tugunlarida 
ko‘ndalang sig‘imli kompensatsiya 
qo‘llanilishi ta’minot kuchlanishi o‘zgarishida sezilarli jarayon oqimi 
tabiatiga ta’sir qiladi, chunki kondensator generatsiyalayotgan reaktiv 
quvvat, kuchlanish kvadratiga proporsional kuchlanish pasayishi bilan 
kamayadi (6.1.rasm).
Bunday holatda a nuqtadan chap tarafda reaktiv quvvat tanqisligi 
tez oshib boradi va kuchlanishning kattalashishi ko‘chkili ko‘rinishdagi 
kuchlanish pasayishi bir qismi, egri chiziqlar orasiga berkilgan Qisr va 
Qkb kondensatorlar yo‘qligiga nisbatan tizimdan reaktiv quvvat 
iste’molini aks ettiradi va kuchlanish bilan juda keskin ulanadi. Bundan 
tashqari kompensatsiya yuqori darajasida o‘zgarishi keskin bo‘ladi. 
Lekin sig‘imli ko‘ndalang kompensatsiya kuchlanilishi tizimida 
reaktiv quvvat tansiqligi tashkil topish ehtimolini kamaytiradi. 
Bu ikkala omillalar elektr qurilmalar iqtisodiy tejamli tanlanishli 
rejimda ishlashiga sharti bo‘yicha inobatga olinishi zarur. 
Yuklamalar rostlanish samarasi kuchlanish va yuklama o‘zora 
ta’siri deb ataladi. Uning qisqichlarida kuchlanish pasayishida asosan 
reaktiv yuklamalar va aktivlik pasayishi darajasini tavsiflaydi. dQ/dU va 
dP/dU ko‘paytmasi kuchlanishi bo‘yicha yuklamalar rostlanish 
qiymatlari samarasi. Ua gacha kuchlanish pasayishida (6.1-rasm), 
yuklamalar rostlanish samarasi ijobiy ta’sir etishi boshlanadi. Iste’mol 
qilinayotgan 
quvvat 
pasayishi 
(asosan 
reaktivlisi) 
kuchlanish 
pasayishida uning pasayishi sekinlashadi.

---

88 
6.1-rasm. Ko‘ndalang sig‘imli kompensatsiyalashga ega bo‘lganda 
yuklamalarning statik tavsiflari 
Statik tavsif qancha ko‘p og‘sa R = f(U) va Q = f(U) ishchi 
mintaqada, ya’ni yuklama rostlanish samarasi katta bo‘ladi, yuklama 
tugunida turg‘unlik uchun sho‘nga qulay shorait yaratiladi. Sinxron 
mashinalar 
sinxronizmdan 
chiqishida 
va 
asinxron 
dvigatellar 
to‘ntarilishida yuklamada turg‘unlik buzilishi sodir bo‘ladi. 
Asinxron dvigatellar aktiv quvvatini analitik ifodalash G – 
shakldagi soddalashtirilgan almashuv sxemalardan, ularda aktiv quvvat 
isrofi (hisobga) olinmaydi (6.2a-rasm): 
(6.1) 
bu a yuklama toki I kuchlanish orqali ifodalangan U va dvigatel 
qarshiligi
s - sirpanish.
Bog‘liqlikning grafikli ko‘rinishi (6.1) keltirilgan kuchlanishning 
har xil qiymatlarida 6.2b-rasmda. Kuchlanish pasayishida quvvatning 
maksimal qiymati Rmax pasayadi va kuchlanishning ma’lum bir 
qiymatida chegaraviy rejim boshlanadi: 
Uchegar va Schegar. Bu rejimda elektrmagnit maksimal quvvati, 
elektr dvigatel uni oshiradi, quvvatga teng bo‘lib qoladi, yuritma 
mexanizmi iste’mol qiladigan Rmax, va s > schegar da ishlashi imkoni 
yo‘q, cho‘nki dvigatel to‘xtaydi.

---

89 
Bu (6.1) o‘zora nisbatdan kuchlanish va sirpanish orasidagi aloqani 
topish mumkin (6.2b-rasm).U>Uchegar bo‘lganida ikkita turg‘unli 
dvigateli ish rejimi miqdori bilan farqlanadigan sirpanish paydo bo‘ladi. 
Kuchlanish pasayishida yuqori tabiatidan ancha pastkiga o‘tishi sodir 
bo‘ladi. Bu holatda
6.2-rasm. Asinxron dvigatelning soddalashtirilgan almashuv sxemasi (a) 
va keltirilgan kuchlanishning har xil qiymatlaridagi uning tavsiflari 
sirpanish o‘zgaradi, lekin quvvat o‘zgarmaydi, chunki o‘qda momentlar 
bir tekisligi ushlab turiladi: 
Shu sababli kuchlanish bo‘yicha asinxron dvigatelning aktiv 
quvvatning statik tavsifi – to‘g‘ri gorizontal chiziq (6.2g -rasm). 
Asinxron dvigatel iste’mol qiladigan, reaktiv quvvat (6.2a-rasm), 
ikki tashkil qiluvchiga ega: magnitlanuvchi quvvat Qμ va sachralish 
quvvati Qs, rotor va statorda sochilishi maydonini tashkili bilan 
shartlangan: 
(6.2) 
(6.2) ni tashkil qiluvchisi hisoblanadi (6.2a rasmga qarang): 
(6.3)

---

90 
6.3-rasm. Kuchlanishga bog‘liq ravishda asinxron dvigateli reaktiv 
qarshiligi va reaktiv quvvatni tashkil qiluvchilarining o‘zgarishi: a - Qμ 
= f(U) bog‘liqligi; b – kuchlanishdan magnitlanish toki va qarshilikning 
bog‘liqligi; v – kuchlanishdan reaktiv quvvat sochilishi bog‘liqligi; g – 
kuchlanishdan asinxron dvigatel barcha iste’mol qiladigan reaktiv 
quvvatning bog‘liqligi 
 
(6.4)
bu yerda Iμ – magnitlanish toki, son jihatdan salt ishlash tokiga teng. 
Agar magnit o‘tkazgich po‘latning to‘yinishi hisobga olmaganda va rμ = 
sonst ni dvigatelning har qanday yuklamasida deb hisoblaganda, u holda 
(6.4) ga mos holda Qμ = f(U) bog‘liqligi parabola kvadratli ko‘rinishga 
ega (6.3a-rasmda 1egri chiziq).
Haqiqatdan xμ qarshilik keltirilgan kuchlanish o‘zgarishi bilan 
o‘zgaradi xμ = f(U) kuchlanish egri chizig‘i bo‘yga (6.3b-rasm).
Kuchlanish qarshiligi oshishi bilan xm kamayadi va Qμ=f(U) 
tavsifi parabola kvadrati yuqorisidan o‘tadi (2 egri chizig‘i 6.3a-rasmda). 
(6.3) ifoda bilan ta’savvur qilish mumkin mos ravishda reaktiv 
quvvat sochilishi. 

---

91 
  
(6.5) 
O‘zgarmas yuklamada RAD sachrash quvvati sirpanishga 
proporsional: Qs ~S. Sirpanish o‘zgarishida kuchlanish egri chiziq 
bo‘yicha o‘zgaradi S = f(U) (6.2b-rasmga qarang). SHu sababli asinxron 
dvigatelning Qs = f(U) bog‘liqligi xuddi sho‘nday egri chiziqda 
tasvirlangan (6.3v-rasm), xuddi uning sirpanilishiga proporsional. 
Reaktiv quvvat tashkil qiluvchilarini grafikli takibini bajarib, 
kuchlanishdan reaktiv quvvatni asinxron dvigatel iste’mol qiladigan 
barcha bog‘liqligini QAD = f(U) (6.3g-rasm). Olingan statik tavsif ikkita 
shaxobga ega. Yuqori shaxob (Uchagar yuqori) dvigatel ishlashida 
noturg‘unlik mintaqaga kiradi. Asinxron dvigatelning turg‘un ish 
rejimda ishlashi turg‘unligi uqidagi teng momentlar shartlarida vjudga 
keladi, ya’ni dvigatel quvvati va yuritma mexanizmi quvvatlar 
tengligida: PAD = Rmex. 
Bu tenglik dvigatelning elektr magnitli ыuvvati vav yuritma 
mexanizmi tavsiflari ikkala nuqtada kesishishida bajariladi. Turg‘unlik 
sharti bu ma’lum yuklamada faqat bitta nuqta tug‘ri keladi. Bunday 
turg‘unlik yuklama shoraiti faqat bitta nuqtaga mos keladi, bu nuqta 
sirpanishining 0 dan S chegar chegaralarida yotadi. 6.2b-rasmda bu 1-3 
nuqtalar. 
Bu nuqtalarda, har xil yuklamalarga mos keladigan va chegaraviy 
4 nuqtalardan chap tarafda yotadigan, aylanish momenti oshishida 
sirpanish o‘sadi, to‘xtash esa o‘smaydi. Agar qandaydir biror sababga 
ko‘ra o‘qda ortiqcha moment sodir bo‘lsa, dvigatelning aylanish 
chastotasi va uning sirpanishi kamayadi. Demak, turg‘un ishlashida 
mintaqa o‘qda kutilmagan moment o‘zgarishi ortiqcha moment hisobiga 
o‘qdagi rotor tezlashishi bilan kompensatsiyalanadi. Dvigatelning 
ishlash jarayonini dastlabki nuqtaga qaytishga olib keladi. 
Dvigatel katta sirpanish mintaqasida ishalaganida – 5-7 nuqtalarda 
(6.2b.rasm), bu yerda s > s chegar, o‘qdagi kichik yuklama katta 
bo‘lmagan turtishdan sirpanishning kutilmaganda o‘sishi elektr sodir 
bo‘lishiga olib keladi. Bu asinxron dvigatelda sirpanishning 
progresivlovchiligi ortishga olib keladi, to uning to‘xtashiga qodir. 
Asinxron dvigatelning bardoshli ishlash chegarasi R = RAD o‘sish 
belgisi hisoblanadi, sirpanish ds ga oshganida, ya’ni qo‘yidagi shoraitda