Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari


Download 4.72 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/90
Sana06.09.2023
Hajmi4.72 Mb.
#1673631
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   90
Bog'liq
abduhamid nurmonov.struktur tilshunoslik ildizlari va yo\'nalishlari

N a zo ra t savollari
1. Strukturalizm maktablarining qanday umumiy tomonlari mavjud?
2. Praga strukturalizmi bilan Kopengagen strukturalizmi o'rtasida qanday 
umumiy va o ‘ziga xos jihatlar bor?
3. Praga va Amerika strukturalizmini qanday umumiy va o ‘ziga xos jihatlari 
mavjud?
4. Kopengagen va Amerika strukturalizmi o ‘rtasida qanday umumiy va o 'ziga 
xos tomonlar mayjud?
Berezin F.M. 0 ‘shaasar, 266-bet.
XanceH K. 
riyTM 
n uejin 
CTpyKTypajw3Ma. 
- B51, 1959, Ne 4, c. 97.
www.ziyouz.com kutubxonasi


STRUKTURALIZMNING SOBIQ S IIO ‘ROLAR 
TILSHUNOSLIGIGA TA’SIRI
Yuqorida bayon qilingan strukturalizm yo‘nalishlarining har 
biri tilshunoslik tarixida katta iz qoldirdi. Hozirgi tilshunoslik rivoji 
uchun o ‘zlarining katta hissalarini q o ‘shdilar. Eng avvalo, eski 
lingvistik tekshirish metodlarining tugal emasligini ko‘rsatib berdilar 
va yangi tekshirish m etodlarini qidirishga da'vat etdilar.
Strukturalizm, bir tom ondan, E.de Sossyur, ikkinchi tom ondan,
I.A .B o d u en de K u rten e g ‘o y alarid an oziqlanganligi tufayli,
I.A.Boduen de Kurtene shogirdlari tom onidan asos solingan sobiq 
s h o ‘ro lar davridagi lingvistik m ak tab larn in g ham stru k tu ral 
maktablar bilan tutash nuqtalari mavjuddir. Bu eng aw alo, fonologik 
maktablar hisoblangan Moskva fonologik maktabi (M FM ) bilan 
Leningrad fonologik maktabi (LFM )ga xosdir.
Bu har ikki maktab vakillari garchi I.A.Boduen de Kurteneni 
o ‘zlariga ustoz deb hisoblasalar ham, uning fonema nazariyasiga 
amal qilsalar ham, ular o ‘rtasida m a’lum farqlar mavjuddir. Ana 
shu farqlanish bu ikki maktabni ikki xil struktur maktablar bilan 
yaqinlashtiradi.
A w alo, bu ikki m aktabda fonem aga ikki xil yondashuvning 
kelib chiqishiga I.A .B oduenning fonem aga ikki xil bergan talqini 
sababchidir. Bu m ak tab lard an biri I.A .B o d u en n in g fonem a 
haqidagi bir xil talqiniga, ikkinchisi esa boshqa xil talqiniga 
asoslandi.
Bu ikki maktab o'rtasidagi fonemaga farqli yondashuv A.A. Re- 
formatskiy tom onidan atroflicha bayon qilingan.1
Pe&opMamcKuu A.A. O pacxoxciCHMHx MOM c JiennnrpaacKHMM (})mio;io- 
raMH. 
- PecjiopMaTCKMH 
A.A. H3 
hctopmh
otchcctbchhoh
OHo;iorMH. — 
M., 
1970, c. 45.
9 - A. N u rm o n o v
129
www.ziyouz.com kutubxonasi


Uning fikricha, leningradliklarning I.A.Boduen de Kurtene 
qarashlaridan cheklanganligi, eng avvalo, fonem ani belgilashda 
«antimorfematizm», fonemani morfema bilan bog‘lab izoblashdan 
q o ‘rq ish d ir. U larn in g « F o n etik an in g avtonom ligi»ni e 'tir o f
etishidir.
L.V.Shcherba «Sifat va m iqdor nuqtayi nazaridan rus unlilari» 
(1912) asarida I.A.Boduen de Kurtenening fonema so‘z va morfc- 
malarni farqlovchi belgi ekanligi haqidagi ta'lim otini va fonema 
p s ix o fiz io lo g ik h o d is a c k a n lig i t o ‘g ‘ris id a g i p s ix o lo g ik
konsepsiyasini rivojlantirdi. Bu asarida fonem aga psixologizm 
nuqtayi nazaridan ta ’rif bergan b o ‘lsa ham, lekin funksionalizm 
belgilariga ishora ham o ‘z ifodasini topdi. Uning fikricha, fonema 
so ‘zning fonetik tarkibini buzm agan holda ajralishi m um kin 
bo‘lgan, so‘zni farqlash va m a'no tasavvuri bilan assotsiatsiyalanish 
imkoniyatiga ega bo ‘lgan m a'lum bir tilning um um iy tovush 
ta sa w u rid ir.1
L.V.Shcherba keyinchalik fonem aning funksional tomoniga, 
ya'rri m a ’no farqlash xususiyatiga asosiy e ’tiborini qaratdi va 
psixologik talqindan xalos bo‘ldi. Jumladan, «Fransuz tili fonetikasi» 
asarida fonemaga sof funksional tom ondan so‘z va uning shakllarini 
farqlash uchun xizmat qiladigan tovushlar tipi sifatida yondashadi.2 
U fonem ani ajratish uch u n tovushning artik u latsio n -ak u stik
xususiyati em as, balki m a’no farqlash xususiyati m uhim belgi 
ekanligini ta ’kidlaydi.
K o‘rinadiki, fonem aning m a'n o farqlash xususiyatiga, ya’rri 
funksiya tom oniga asosiy e ’tiborni qaratish, unga avtonom birlik 
sifatida yondashish, 

Download 4.72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   90




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling