Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari


Download 4.72 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/90
Sana06.09.2023
Hajmi4.72 Mb.
#1673631
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   90
Bog'liq
abduhamid nurmonov.struktur tilshunoslik ildizlari va yo\'nalishlari

I.A. Boduen de Kurtenening 
tilshunoslikka qo‘shgan xizmatlari
Garchi tilshunoslik tarixida til va nutqni farqlash F.de Sossyur 
nomi bilan bogMiq boMsa ham, aslida unga qadar bu farqlanish 
Boduen asarlarida bayon qilinganining guvohi boMarniz.
M ashhur tilshunos V.Gum boldt til va nutq, ergon va energiya 
o ‘rtasidagi antinom iyalarni ajratgan edi. Boduen de K urtene 
V.Gumboldtning ana shu g‘oyalarini rivojlantirdi.
Avvalo, u o ‘sha davr tilshunosligi, xususan, qiyosiy-tarixiy 
tilsh u n o slik u c h u n h u k m ro n boMgan q iy o siy -ta rix iy ta h lil 
u su lig a statik ta h lil u su lin i q a ra m a - q a rs h i q o ‘yish b ila n
birgalikda, uning qiyosiy-tarixiy tahlil usulidan ustun boMishi 
lozim ligini ta 'k id la d i. Bu bilan XIX asr lingvistik taMimotida 
burilish yasadi.
Boducn dc Kurtene fikriga ko‘ra, til mexanizmini yoritishda, 
til sistcmasini tahlil qilishda tarixiy qiyoslashdan ko‘ra statik metod
21
www.ziyouz.com kutubxonasi


qulay imkoniyatga ega. Chunki til sistemasi tilning turg'un holatini 
taqozo etadi.
Boduenning bu fikri tilshunoslik uchun juda muhim bo‘lishi 
bilan birgalikda, F.de Sossyurrring sinxroniya bilan diaxroniyani 
farqlash zarurhgi haqidagi qarashlari bilan hamohang edi.
B oduen tilnfng statik va dinam ik holatini farqlar ekan, til 
statikasi uning dinamikasidagi muayyan bir holat, dinamikaning 
elem en ti ekanligini t a ’kidlaydi. U ning fikricha, til uzluksiz 
harakatdadir. Til statikasi uning dinam ikasining xususiy holati 
sanaladi.
Shuni ta'k id lash lozim ki, B oduen, bir to m o n d an , tildagi 
tenglik, tin ch holatlik q o n u n in i, ikkinchi to m o n d an , tilning 
tarixiy harakatlanishi q o n u n in i ajratgan holda, tilning birinchi 
h o la tin i o ‘rg a n ish s ta tik ta h lil v a zifasi, ik k in c h i h o la tn i 
o ‘rganish esa tilni tarixiy tadqiq etishning vazifasi ekanligini 
ta'kidlaydi.
Til sistemasi uning b arq aro r tu rg ‘un holati bilan bog‘liq 
ekanligini bayon qilish bilan birga, diaxron tahlil jaray o n id a 
ham tiln in g sistem aviy tab ia tin i e ’tiborga olish lozim ligini 
k o ‘rsatadi.
B o d u en n in g statik a va d in am ik a haqidagi qarashlari til va 
nu tq  o ‘rtasidagi zid lan ish n in g ajratilishiga zam in yaratdi. U 
n u tq iy faoliyat til va n u tq o 'rtasid ag i m u n o sab at birligidan 
ta s h k il to p is h in i his q ilg a n h o ld a , til va n u tq n i o ‘z aro
farqlashga harakat qiladi. O lim ning ta ’kidlashicha, til sistem asi 
un in g m odel sifatida tasavvur q ilin ish id ir. M odel esa uning 
bevosita n u tq iy ja ra y o n d a nam oyon boMishlga q aram a-q arsh i 
q o ‘y ila d i. N u tq iy n a m o y o n b o ‘lish p six o lin g v istik ta h lil 
asosida izohlanadi.
B oduen de K urtene lingvistik qarashlaridagi ikkinchi m uhim
jih a t tiln i belgilar sistem asi sifatida tushunishdir. U lingvistik 
b elgining xarakterli to m o n i sh artlilik va erkinlik ekanligini 
t a ’kidlaydi. B oduenning fikricha, til «o‘zaro xilm a-xil m uno- 
sabatda bo ‘lgan bir qancha tasodifiy simvollar»dan tashkil topadi. 
Bu simvoilarga tabiatan «zaruriylik, bevositalik va o ‘zgarmaslik» 
xos em as. U lar til sistem asida «zidlanish va farqlanish» asosida
22
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 4.72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   90




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling