Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Birinchi qoida. M a’lum blr tilda ikki tovush bir fonetik sharoitda 
m a’noga ta ’sir etmagan holda o'zaro erkin almashina olsa, bunday
Trubelskoy N.S. O'sha asar, 42-bet.
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tovushlar b ir um um iy fonem aning turli fakultativ variantlari 
sanaladi. M asalan, opa, qo ‘qon shevasida apa.
Ikkinchi qoida. 
MaMum bir tilda ikki tovush bir fonetik sharoitda 
m a'no yoki fonetik qiyofasini topib bo ‘lmas darajada o'zgarishiga 
olib kelmagan holda biri o'rnida ikkinchisi kela olmasa, bunday 
tovushlar ikki fonemaning vakillari sanaladi. Masalan, o ‘zbek tilida 
ot va it so'zlarida o va / tovushlarining o ‘zaro almashinishi so‘zlaming 
m a'no o ‘zgarishiga olib keladi. Demak, ular ikki fonemaning vakillari 
sanaladi.
U chm chi qoida. 
Agar ikki akustik (yoki artikulatsion) o ‘xshash 
tovush bir xil fonetik sharoitda hech qachon kela olmasa, ular bir 
fonemaning kom binator variantlari hisoblanadi.
T o ‘rt;inchi qoida. 
Agar ikki tovush uchinchi tovushga muvofiq 
kelsa-yu, lekm nutqiy zanjirda tovush birikmasi hosil qilgan holda 
k e tm a -k e t kelolsa, u larn in g b ir-b irig a v arian t deb hisoblab 
b o ‘lmaydi.
Praga tilshunoslarining yana bir yutug‘i shundan iboratki, ular 
fonologik zidlarrisblarni mantiqiy jihatdan tasnif qildilar.
Fonologik zidlanishlar tasnifi uchun 
fo n o lo g ik m undarija 
tushunchasiga tayandilar. 
F onologik mundarija atam asi ostida 
fonem aning barcha fonologik muhim belgilari yig‘indisi, 
ya'rri shu 
fonem aning barcha variantlari uchun um um iy bo'lgan belgilar 
tushuniladi. M asalan, o ‘zbek tilidagi D fonemasining fonologik 
mundarijasi «til oldilik», «portlovchilik», «jaranglilik» belgilarini 
o ‘z ichiga oladi. Fonologik zidlanishlar esa fonemalarning ana shu 
belgilariga asoslanadi.
N.S.Trubetskoy fonologik zidlanishlarni quyidagi belgilarga ko‘ra 
tasnif etadi:
A. Zidlanish sistemasiga ko‘ra;
B. Zidlanuvchi a ’zolar o ‘rtasidagi munosabatga ko‘ra;
D. Zidlanuvchi a'zolarning m a'no farqlash kuchiga ko‘ra.