Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

 

 

 

 

 

 

 

 

10-ma’ruza. 

 TILSHUNOSLIK VA KIBERNETIKA 

 

REJA: 

 

1. 

EHM va tilshunoslik. 

2. 

Avtomatik tarjima. 

 

Tayanch  so`z  va  iboralar:  EHM  va  tilshunoslik,  kibernetika,  sintetik  fan, 

inson asab sistemasi, ma'lumotlarni sintezlashtirmoq,  

 

                                                                 

76

 Muhamedov S. O`zbek tilining alfavitli-chastotali lug`ati (gazeta tekstlari asosida), T., 1982. 

 

---

1. EHM va tilshunoslik 

1.  Tilshunoslik  va  kibernetika  fani  bilan  ham  aloqadordir.    Kibernetika 

grekcha Kybernetike tehne so`zlaridan olingan bo`lib, boshqarish san'ati demakdir. 

U  XX  asrning  o`rtalarida  mashina  va  jonli  organizmlardagi  aloqa,  boshqarish  va 

nazoratni o`rganluvchi fan tarmog`i sifatida maydonga keldi. Kibernetika haqidagi 

dastlabki g`oya Amerika olimi N.Vener tomonidan berilgan bo`lsa, keyinchalik rus 

matematiklari:  A.A.Markov,  A.M.Lyapunov,  A.N.Kolmogorov,  A.Ya.Xinchin, 

Amerika  olimlari  K.Shennon,  Fisherlar  bu  g`oyani  rivoj-lantirdilar.  Kibernetika 

fanining  shakllanishi  va  rivojlanishida  faqat  matematiklargina  emas,  balki 

fiziologlar,  fiziklar,  tilshunoslar,  ruhshunoslar,  mantiqshunoslar  ham  faol  ishtirok 

etdilar.  Shunday  qilib,  kibernetika  sintetik  fan  sanaladi  va  u  matematika,  fizika, 

mantiq,  fiziologiya,  psixologiya,  tilshunoslik  ma'lumotlarini  sintezlashtiradi. 

Kibernetika  fani  jonli  organizm  bilan  mashinalar  o`rtasida  aloqa,  boshqarish  va 

nazorat  jarayonida  qandaydir  umumiy  belgilar  mavjudligiga  asoslanadi.  Bu 

ayniqsa  inson  asab  sistemasiga,  uning  fikrlash  va  refleks  faoliyatiga  asoslangan 

hozirgi  elektron  mashinalarda  yaqqol  ko`zga  tashlanadi.  hozirgi  texnik  taraqqiyot 

bosqichida  insonning  mehnat  faoliyatini  osonlashtirish  maqsadida  inson  bajarishi 

lozim  bo`lgan  bir  qator  vazifalar  mashinalarga  o`tkazilmoqda.  Bu  jarayonda 

insonga  xos  intellektual  faoliyat  mashinalarga  ko`chiriladi.  Natijada  mashinalar 

insonning  faqat  jismoniy  mehnatinigina  emas,  balki  aqliy  mehnatini  ham 

yengillashtiradi.  Masalan,  yillar  davomida  sanash  mumkin  bo`lgan  narsalarni 

mashina  yordamida  bir  necha  daqiqada  bajarish  mumkin.  Bunday  mashinalar 

elektron hisoblash mashinalaridir (EHM). 

2.  EHM  bugungi  kunda  hayotimizning  turli  jabhalariga  kirib  bordi.  Uning 

yordamida turli xil matnlarni qisqa muddatda terish, har qanday axborotni uzatish, 

qabul  qilish  va  saqlash,  hatto  musiqa  ijod  qilish,  shahmat  o`ynash  imkoniyati 

mavjud.  Bunday  mashinalarning  ixtiro  qilinishida  mashina  xizmati  bilan  jonli 

organizm faoliyati o`rtasidagi o`xshashlik tayanch nuqta bo`lib xizmat qiladi. Jonli 

organizmda ham, mashinada ham tashqaridan olingan signallarga javob beradigan 

boshqaruvchi  va  boshqariluvchi  tarkibiy  qismlar  mavjuddir.  Signallar  inson 

faoliyati va mashinalar ishini belgilovchi ma'lum axborotlarni tashiydi. Axborot va