Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Sog’liqni saqlash vazirligi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Urganch filiali jamoat salomatligi va umumiy gigiena kafedrasi

Parhez-profilaktika ovqatlanishi (PPO) — bu ishlab chiqarish muhitin ing zararli sharoitlarida ishlovchi shaxslaming ovqatlanishidir. U profilak tika ovqatlanishining ko'rinishlaridan biridir, chunki inson organizmining fiziologik to‘siqlari (teri, oshqozon-ichak yo‘llari va yuqori nafas yo‘llarining shilliq qavati)ning muhofazalovchi fimksiyasini oshirish, biotransformatsiya jarayonlarini boshqarish va organizmdan zaharli moddalami chiqarib tash lash, a’zolar va tizimlar funksiyalarini normallashtirish, organizmning anti toksik funksiyasini kuchaytirishga qaratilgandir.
PPOning asosiy vazifasi organizmdagi sarfianishi yoki yo'qotilishi (ter bilan yoki nafas olganda) muvozanatlashgan ratsion bilan fiziologik jihatdan o ‘m i to‘lmaydigan nutriyentlaming qo‘shimcha miqdori bilan ta’minlash, shuningdek, eng muhimi, PPO ning detoksikatsion yo‘naltirilganligi va uning yuqori eliminatsion samaradorligi hisobiga kasb kasallanishlarini alimentar profilaktika qilishdan iboratdir. PPO qoidalari va ilmiy asoslari ekologik inqiroz (yot yuklama) sharoit lariga kompleks ahmentar moslashish (adaptatsiya) doirasidagi tasawurlarga o‘ta o‘xshashdir. Yot ta’siming intensivligiga qaramay zararli ishlab chiqarish sharoitlarida ekologiyasi nobop hududlardagi shunga o‘xshash xarakteristi kalardan ahamiyatli darajada oshib ketadi, masalan, sanoat obyektlariga bevo sita tutashib ketgan yashash joylarida yoki tabaqalashtirish intensiv ketayot gan hududlarda PPOni tatbiq etish va ovqatlanishni optimallashtirishning asosiy uslubiy yondashuvlari umumiy bo‘ladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi M ehnat Kodeksiga binoan quyidagilar tekin berilishi nazarda tutiladi:
1) issiq nonushta;
2) sut (yoki sut-qatiq mahsulotlari);
3) vitaminli dorilar.
PPOning muayyan turi ishlab chiqarish sharoitlaridan kelib chiqqan holda 3170 xil kasb va lavozimlar kiritilgan rasmiy tasdiqlangan « 0 ‘ta zararli mehnat sharoitlarida ishlash bilan bog‘liq bo'lganligi uchun tekin PPO olish huquqini beradigan kasblar, lavozimlar va ishlab chiqarishlar ro‘yxati»ga muvofiq tanlanadi. Issiq nonushtalar. Hozitgi vaqtda issiq nonushtalaming sakkizta ratsioni ishlab chiqilgan va qo‘llanilmoqda (ishlab chiqarish zararlarining asosiy guruh lariga mos ravishda). Issiq nonushtalar (PPO ratsionlari) ish smenasi bosh lanishi oldidan beriladi, bosim oshgan sharoit (kessonlar, barokameralar, g‘awoslik ishlari)da ishlovchilar bundan mustasno bo‘lib, ularga PPO ish tugaganidan so‘ng beriladi. Issiq nonushta sutkalik quw at va ozuqa m od dalari ehtiyojining kamida 50 %ini tashkil etishi kerak.
1-ratsion radioaktiv moddalar va ionlovchi nurlanish manbalari bilan alo qada ishlaydigan, shu jumladan: 1) uran va toriy rudalarini qazib olishda; uran, toriy, tritiy, radiy, toriy-228, radiy-228, aktiniy-228, poloniy, trans uranli elementlar, uran va toriyning bo'linish mahsulotlarini olish va qayta ishlashda bevosita band bo'lgan (yuklash va saqlash ishlari ham shu jum ¬ ladan);
2) tadqiqot, tashish, tajriba-ishlab chiqarish atom reaktorlarida, ular ning prototiplarida, krityig'malar va impulsli reaktorlarda, tajriba termoyadro uskunalaridagi qudratli izotopli nurlantiruvchi y-uskunalarida band bo‘lganlar uchun ishlab chiqilgan.
1-ratsionda 59 g oqsil, 51 g yog‘, 159 g uglevodlar boiib, uning tarkibiga qo‘shimcha ravishda 150 mg С vitamini kiritiladi. Ratsion organizmga antioksidant nutriyentlar, lipotrop substratlaming qo‘shimcha tushishini ta’minlashi va organizmning radioyuklamadan muhofa zalanishini ta’minlashi, lipidlarning peroksidli oksidlanishini bartaraf etishi va radiatsion mutagenez asoratlarini pasaytirishi lozim.
2-ratsion ishlab chiqarishda noorganik kislotalar, ishqorli metallar, xlor va ftor birikmalari, fosfororganik va sianli birikmalar bilan aloqada bo‘ladigan ishchilaming PPO uchun m o‘ljallangan. Unda 63 g oqsil, 50 g yog‘, 185 g uglevod bo‘iib, uning tarkibiga qo‘shimcha ravishda A vitamini va С vitamini mos ravishda 2 va 100 mg miqdorda kiritiladi.
2a-ratsion ishlab chiqarishda xrom va xromli birikmalar bilan aloqada bo‘ladigan ishchilaming PPO uchun mo‘ljaUangan. Ratsion ushbu toifada gi ishchilar ovqatlanishining gipoallergenlik yo‘naltirilganligini ta’minlashi kerak. U hayvon oqsillari va almashtirilmas aminokislotalar, o ‘simlik yog‘i (PTYoK), vitaminlar bo‘yicha anchagina qat’iy muvozanatlashtirilgandir.
Ratsion № 2a tarkibida 52 g oqsil, 63 g yog‘, 156 g uglevodlar, bo‘lib, qo‘- shim cha ravishda С vitam ini — 150 mg, A — 2 mg, PP — 15 mg, S-metilmetionin — 25 mg, shuningdek, 100 ml «Narzan» mineral suvi ki ritilishi lozim. 2a-ratsion tarkibidagi yangi sabzavotlar, mevalar va rezavorlar assorti mentini karam, qovoqcha, qovoq, bodring, lavlagi, sholg‘om, olma, nok, olxo‘ri, uzum, qora mevali qorag‘at kabilar hisobidan to'ldirilishi maqsadga muvofiqdir. Yangi sabzavotlar bo‘lmagan taqdirda tuzlangan va marinad langan sabzavotlarni yaxshilab suvda ivitgan (natriy xlor, o‘tkir ziravorlami ketkazish uchun) holda foydalanish mumkin. Ushbu ratsion bilan nazarda tutilgan PPO ishlab chiqarishda asosan qaynatilgan va bug‘da pishirilgan, shuningdek, qo'rda pishirilgan va dimlangan (oldinroq qovurib olmasdan) taomlar tayyorlash tavsiya etiladi.
3-ratsion noorganik va organik qo‘rg‘oshinning birikmalari bilan aloqada bo‘ladigan ishchilaming PPO uchun m o‘ljallangan. Uning tarkibida 64 g oqsil, 52 g yog‘, 198 g uglevodlar va qo‘shimcha ravishda 150 mg askorbat kislotasi bo‘ladi. Ratsion № 3 ni tayinlashda ulardagi vitaminlar va hazm lanmaydigan ovqat tolalarining maksimal darajada saqlanib qoJinishi uchun har kuni issiqlik ishlovi berihnagan sabzavot va mevalardan tayyorlanuvchij taom lar (salatlar) berilishi ko‘zda tutilishi lozim. Ushbu maqsadda yirikl tortilgan undan yopilgan non va tozalanmagan yormalar (masalan, «Ger kulcs» o ‘miga suli) ishiatilishi mumkin. Tabiiy sut berilmaydi, uning o ‘miga qatiq va qatiq mahsulotlaridan foydalaniladi.
4-ratsion ishlab chiqarishda benzol va fenol birikmalari, xlorlangan ugle i vodorodlar, azobo‘yovchilar, mishyak, simob, stekloplastiklar bilan aloqada boiuvchi, shuningdek, tashqi bosim oshgan sharoitlarda ishlovchilaming ! PPO uchun m o‘ljallangan. Ushbu ratsion PPOda eng keng qo‘llaniIuvchi ratsionlarning biri hisoblanadi. Uning tarkibida 65 g oqsil, 45 g yog‘, 181 g uglevodlar bo‘lib, qo‘shim cha ravishda С vitam ini — 150 mg va B, vita m ini — 4 mg (bunisi mishyak, simob va tellur birikmalari bilan ishlaganda) qo‘shiladi.
4-ratsion qo'llanilishidan maqsad jigar va qon yaratuvchi a’zolami ularga trap bo'lgan organik va noorganik xususiyatli birikmalardan muho fazalashdir. U lipotrop yo‘naltirilganlikka ega va tarkibida yog‘ kam bo‘ladi.
4a-ratsion ishlab chiqarishda fosfor kislotasi, fosfor angidridi, fosfor va uning boshqa hosilalari bilan aloqada bo‘ladigan ishchilarning PPO uchun moljallangan. Uning tarkibida salmoqli miqdorda sabzavotlar va hayvon oq sili manbalari bor. Ushbu ratsionda yog'lar maksimal darajada kamaytirili shi kerak: bunga kam miqdorda yog‘ solish, shuningdek, go'sht va sut m ah sulotlarining yog'siz navlarini ishlatish hisobiga erishiladi. Yangi sut shirin qatiq (kefir) bilan almashtiriladi. Bularning bari oshqozon-ichak yo‘llarida fosfor so‘rilishi kamayishiga yordamlashadi. 4a-ratsion tarkibida 54 g oqsil, 43 g yog4, 200 g uglevodlar va qo‘shimcha kiritilgan С vitamini — 100 mg va Bt vitamini — 2 mg bor.
4b-ratsion ishlab chiqarishda salomatlik uchun juda xavfli bo'lgan anilinli va toluidinli hosilalar, dinitroxlorbenzol va dinitrotoluol bilan aloqada bo‘ladigan ishchilarning PPO uchun m o‘ljallangan. Ratsion ta ’siri ko‘rsatib o‘tilgan kimyoviy birikmalarning inkorporatsiyasini kamaytirish va hu jayraviy him oyalovchi-m oslashtiruvchi m exanizm lam i kuchaytirishdan iboratdir. Shu maqsadda ratsionga turli-tum an o‘simlik tarkibiy qismlari kiritiladi va ular um um iy dezintoksikatsiya ta ’siriga ega bo'lgan keng ko‘lamdagi vitaminlar va glyutaminat kislotasini qamrab oladi: С — 150 mg, B, — 2 mg, VB2 — 2 mg, V6 — 3 mg, PP — 20 mg, E — 10 mg, glyutaminat kislota - 500 mg. Ratsion № 4b tarkibida 56 g oqsil, 56 g yog‘, 164 g ug levodlar bor. 5-ratsion ishlab chiqarishda uglevodorodlar, oltingugurt uglerodi, etileng likol, fosfororganik pestitsidlar, polimer va sintetik materiallar, marganes bilan aloqada boMadigan ishchilarning PPO uchun moljallangan. 5-ratsion ta’siri asab tizimi va jigarni himoyalashga qaratilgan. Uning tarkibida lesi tin, PTYoK, to'laqonli hayvon oqsillari bor. Q o‘shim cha ravishda B[ vitamini (4 mg) va askorbat kislota (150 mg) beriladi. Ushbu ratsionda 58 g oqsil, 53 g yog‘, 172 g uglevodlar bor. Issiq nonushtalar doirasida qo'shim cha qabul qilishga m o‘ljallangan vitaminlar odatda suvli eritma sifatida uchinchi ovqatga (С, В guruhi vita minlari, shuningdek, glutaminat kislota) yoki yog‘li eritma sifatida ikkinchi taomlarga yoxud salatlarga solinadi (A, E vitaminlari).
PPO ratsionlari ishlab chiqarishda nisbatan katta konsentratsiyadagi yot birikmalar bilan aloqada b o ‘ladigan inson organizm ida yuz beruvchi patokimyoviy va himoyalovchi-moslashtiruvchi jarayonlami hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Buning sharofati bilan oziq-ovqat to‘plami qismida gi issiq nonushta ratsioni va qo‘shimcha vitaminlar va mineral suvlari qabul qilinishi PPOning samaradorligini ta ’minlovchi salmoqli omil b o ‘ladi. Biron bir mahsulot istisno tarzida yo‘q bo‘lgan taqdirda (bir marta yoki qisqa muddatga) uni kimyoviy tarkibi yaqinroq bo‘lgan boshqa mahsulotlar o ‘zaro almashtirilishining tasdiqlangan m e’yorlari m iqdorida almashtirilishiga ruxsat beriladi. PPOlar samaradorligini aniqlovchi boshqa omillar qaynoq nonushtalar va PPOlami tasdiqlangan qoidalarga qat’iy rioya qilgan holda tarqatish va zararli ishlab chiqarishda band bo'lgan ishchilami muntazam ravishda tib biy ko‘rikdan o ‘tkazib turish va gigiyena o ‘qishlarini tashkil etishdir.