Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

2-masalaning bayoni: G‘oya va mafkuralar tarixini davlatlashtirishda umumiylik mavjud. Hozirgi kunda tarixni sinfiylik, partiyaviylik kabi tamoyillar asosida о‘rganish va davrlashtirish inkor etilgani kabi, ularni sivilizatsion yondashuv asosida о‘rganish ham aniq bо‘lib qoldi. Sivilizatsion hodisalarni kopleks- tizimli yondashuv asosida о‘rganish bizga g‘oya va mafkuralarning rivojlanish tarixini davrlashtirishda tо‘g‘ri yо‘l tanlashga imkon bermoqda.
Agar masalaga shu asosda yondashadigan bо‘lsak, unda О‘zbekistonda g‘oya va mafkuralar rivojlanishini quyidagi sivilizatsion yondashuv asosida о‘rganish mumkin:

1. 
   Ibtidoiy jamiyat ;
   
2. 
   О‘rta asrlar davri;
   
3. 
   Xonliklar davri;
   
4. 
   Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri;
   
5. 
   Sovet mustabid tizimi davri;
   
6. 
   Milliy mustaqillik davri.
   

Ta’kidlash lozimki, har bir davrning о‘ziga xos ijtimoiy taraqqiyotining о‘sha bosqichini о‘zida mujassam etgan g‘oyalari mavjud bо‘lgan. Masalan, ibtidoiy jamiyatda inson yovvoyilikdan madaniylashishga о‘ta boshladi, tabiat sirlarini о‘rganib о‘zining inson ekanligini his etish bilan bog‘liq g‘oyalar yuzaga kela boshladi.
G‘oya yoki ideya fenomeni maxsus tadqiqot obyekti sifatida G‘arb falsafasi tarixida ilk bor Sokrat va Platon tomonidan qо‘yilgan va о‘ziga xos «yechimini topgan» edi. Xususan, Platon fikricha, ideya bu - haqiqiy borliq bо‘lib, moddiy narsalarning namunasi, andozasi tarzida real, obyektiv mavjud bо‘lgan g‘oyalar dunyosining umumiy tavsifidir; har bir g‘oya yagona va о‘z-о‘ziga ayniy bо‘lgani holda, ayni vaqtda hamma narsalarda mavjud bо‘la oladi. Platon mushohadasiga kо‘ra, ideal borliq moddiy borliqni, faqatgina belgilabgina qolmay, ayni paytda u о‘zida mutlaq umumiylik va qiymatlilik mohiyatlarini ham mujassam etadi.
G‘arb falsafasi tarixida «ideal borliq» atamasi ilk bor Platonning ontologik ta’limoti doirasida shakllangan va uning falsafasida «g‘oyalar dunyosi», «g‘oya» tushunchalari bilan chegaralangan. Platon mushohadasiga kо‘ra, g‘oyalar - konkret narsa-hodisalardan tashqaridagi haqiqiy obyektiv reallik hisoblangan jismsiz, ideal mohiyatlardir. Platon g‘oya tushunchasining ma’no-mohiyatini tahlil qilishda ideal (ideal borliq) kategoriyasiga asoslangan. Shunga kо‘ra, muayyan ma’noda, Platon falsafasini «g‘oyalar falsafasi», deyish mumkin. G‘arb falsafasining qadimgi davrida Demokrit ideya yoki g‘oya deganda bо‘linmas atomlarni nazarda tutadi.
Milliy g‘oyaning tarixiy ildizlari xalqimizning uzoq о‘tmishiga borib taqaladi. Zero, milliy g‘oya tarixi о‘zbek xalqi tarixi bilan chambarchas bog‘liq.О‘zbekistonda hozir shakllanib, rivojlanayotgan milliy g‘oya asosida yurtimizda ming yillar davomida paydo bо‘lgan sivilizatsiya (lotincha - fuqaroviy, ijtimoiy) muhim ahamiyat kasb etadi. «Hozir О‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz, - deydi I.Karimov, - nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bо‘lganini butun jahon tan olmoqda»¹.
Shu bois yoshlarimizga о‘zbek xalqining rivojlanish tarixini о‘rganish jarayonida о‘zbek xalqining qadim-qadimdan Turon, Turkiston deb atab kelingan kо‘hna zaminning minglab yillar davomida yashab kelayotgan va о‘z tarixiy takomilida о‘nlab saltanatlar qurgan haqiqiy egalari ekanligini, bu Turon-Turkiston О‘zbekiston qadim madaniyat beshiklaridan biri ekanligini, hozirgi zamonaviy fan va texnikaning poydevori shu yerda yaratilganligini anglamog‘imiz va yoshlarga ham anglatmog‘imiz zarur. «Biz kim, mulki Turon, amiri Turkistonmiz, biz kim millatlarning eng qadimi va ulug‘i - turkning bosh bо‘g‘inimiz» - Sohibqiron Amir Temurning buyukligi zamirida ana shunday milliy о‘zlikni anglash, tarixiy xotira yotgan bо‘lsa ajab emas. Zero, milliy his-tuyg‘u va mustahkam e’tiqod - insoniy va milliy kamolotning ikki qanotidir. Tо‘maris momomiz va Alp Ertо‘nga bobomizdan to Abdulla Qodiriy va Ozod Sharafiddinovgacha yengilmas kuch-qudrat ato etgan narsa milliy his-tuyg‘u va e’tiqodiy ruhdir, desak xato qilmasmiz.
Darhaqiqat, insoniyat ibtidosi, binobarin, g‘oya va mafkuralar ibtidosi ham, Qadimgi Sharqdan boshlanadi. «Sharq» va «G‘arb» atmalari odatda jug‘rofiy atamalar sifatida idrok etilsa-da, aslida ikki xil madaniy-ma’naviy an’analarni ham ifodalaydi. Qadimgi yunonlar Osiyo qit’asining g‘arbiy yarim orolini о‘zlarining afsonaviy qahramoni nomi bilan Yevropa deb ataganlarida ana shu madaniy-ma’naviy о‘ziga xoslik omiliga asoslangan edilar. Asl Qadimgi Sharq - bu Qadimgi Turon, Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoy mamalakatlaridir. Qadimgi Misr, Qadimgi Vavilon kabi mamlakatlar nafaqat jug‘rofiy jihatdan, balki madaniy-ma’naviy jihatdan ham Sharqqa nisbatan G‘arbga yaqindir, yevropaliklar bu mintaqani «Yaqin Sharq» deb ataganlarida tamomila haqdirlar; zero, G‘arb madaniyatining poydevori sanalgan qadimgi yunon madaniyati asosan misrliklar va vavilonliklar madaniyati asosida shakllangandir.
Qadimgi Sharq tarixida, binobarin, umuman insoniyat tarixida, Qadimgi Turon shunday bir muhim о‘rin tutadiki, iqtidorli tarixchi tadqiqotchilarning e’tirof etishicha, uning moddiy va ma’naviy madaniyatini о‘rganmasdan turib, uning jahon sivilizatsiyasiga qо‘shgan ulkan hissasini jiddiy tadqiq qilmasdan turib, insoniyatning madaniy-ma’naviy tarixi haqida haqqoniy tasavvurlarga ega bо‘lish va uning taraqqiyot qonunlarini tо‘g‘ri aniqlash mumkin emas. Qadimgi Turon hali ilmu-fanda ochilmagan sirli va mо‘jizaviy bir xazinaki, uning о‘rganilishi - insoniyatning yangi bir madaniy-ma’naviy dunyosini kashf etishdir. Turon-Turkiston-О‘zbekiston - bu ham diniy, ham dunyoviy ma’noda haqiqatdan ham muqaddas zamindir. Bu zaminlardan topilgan tosh qurolning yoshi 1,8 - 3,2 million yilni, ibtidoiy manzilgohlar yoshi taxminan 1 million yilni, ilk ma’naviy udum-e’tiqodlar tarixi 100 ming yilni tashkil etadi. Oddiy ovqatga tuz solishdan to tо‘rt unsur haqidagi falsafiy ta’limotlarga qadar kо‘plab g‘oya va kashfiyotlar, insoniyat tarixidagi ilk vahiy e’tiqod sanalgan zardо‘shtiylik vatani ana shu muqaddas zamindir. Fransuz va ingliz zardо‘shtiyshunos olimlar fikricha zardо‘shtiylik miloddan oldingi 3-2 ming yilliklar chegarasida vujudga kelgan. London universitetining professori, zardо‘shtiyshunos olima Meri Boys fikricha, Zardо‘sht miloddan oldingi 1500-1700 yillar oralig‘ida yashab о‘tgan. Zardо‘shtiylik – yuksak fazilatli, ezgu niyatli e’tiqoddir. Uning kо‘pgina g‘oyalari noyob, betakror va ulug‘vordir. О‘zining insoniyatga bevosita yoki bilvosita ta’siri borasida dunyodagi biron-bir e’tiqod zardо‘shtiylikka tenglasha olmaydi. Zardо‘shtiylik g‘oyalari iudaizm, buddizm, xristianlik, islom dinlari tomonidan, qator diniy yо‘nalishlar va falsafiy maktablar tomonidan о‘zlashtirilgan. Zardо‘sht tomonidan targ‘ib qilingan kо‘pgina g‘oya va ta’limotlar hozirgi kunda ham jahon xalqlari tomonidan mamnuniyat va xayrihohlik bilan e’tirof etib kelinadi. Zardо‘shtiylik tarixini о‘rganish - insoniyatning minglab yillar davomidagi ma’naviy-axloqiy taraqqiyoti tarixini, g‘oya va mafkuralar tarixini о‘rganish demakdir. Ezgu g‘oyalar majmuasi sifatida zardо‘shtiylik mafkurasi umumiy tartib-intizomni mustahkamlashga, tashqi ta’sirlarga nisbatan yaxlitlik va mustaqillikni saqlashga, umumiy his-tuyg‘u va birlikni tarbiyalashga xizmat qilgan. Zardо‘shtiylik qomusiy e’tiqod bо‘lgan, Zardо‘sht о‘z hayot yо‘li bilan, maqsad va intilishlari bilan insoniyatni ezgulikka, adolatga, haqiqatga undaydi. Bu e’tiqodning Hindiston va Afg‘onistondan Yunonistongacha, Armaniston va Ozarbayjondan Bobilgacha bо‘lgan ulkan hududlarda 2000 yil atrofida hukmron e’tiqod sifatida e’tirof etilishi bejiz emas edi, albatta. Zardо‘shtiylikning muqaddas uchlikka asoslangan dunyoning yaratilishi, hozirgi holati va kelajagi haqidagi, «Ezgu niyat, ezgu sо‘z va ezgu amal» haqidagi, insonning tabiatga va bir-birlariga munosabatlari haqidagi, ezgulik va yovuzlik haqidagi, inson hayotining ma’no-mazmuni va maqsadi haqidagi g‘oyalar tizimi insonga yangi mavqe, vakolat, yuksaklik, ulug‘vorlik, qadr-qiymat va mamnunlik baxsh etadi.
Milliy g‘oyaning asosiy tayanch nuqtasi hisoblangan milliy о‘zlikni anglashni, tarixiy xotiramizni islom dinisiz tasavvur qilish qiyin. Prezident I.Karimov ta’kidlaganidek, islom dini - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifatdir. Markaziy Osiyoda islom dinining ruhan о‘ziga xosligi shundan iboratki, unda ajdodlarimizning qadimiy qadriyatlari mujassamlashgan, milliy va diniy qadriyatlar birlashgan. Islom - bu faqat dingina emas. Milliy falsafamiz, uning barcha yо‘nalishlari inson baxt-saodati ideali atrofida rivojlana borgan. Bu ideal dindan kengroq kо‘lamli bо‘lgan. Unda diniy va ijtimoiy mulkiy tengsizliklarni, qarama-qarshilik va ziddiyatlarni yо‘qotish, ular о‘rnini о‘zaro yordam va hamkorlik egallagan ijtimoiy turmush orzu qilingan. Xususan, daho mutafakkir bobomiz Abu Nasr Forobiyning falsafiy mushohadasiga kо‘ra, koinotdagi har bir vujud-mavjudot о‘ziga xos martaba – eng yuksak kamolatga erishish uchun dunyoga kelgan. Inson uchun xos bо‘lgan bu kamolotning nomini eng yetuk baxt-saodat deb ataydilar.
Ulug‘ bobomiz Imom Buxoriyning «Jome’ as-sahih» kitoblari islom dunyosi ulamolari tomonidan yakdillik bilan Qur’oni Karimdan keyingi ikkinchi muqaddas kitob deb e’tirof etilishi va umuman, Qur’oni Karimdan keyingi islom dinimizning asosini tashkil etgan oltita hadis tо‘plamidan tо‘rtasining ona-Vatanimiz Turkiston zaminida yaratilganligi ajdodlarimiz an’analarining naqadar ulug‘ va samarali bо‘lganligi dalolatidir.
Xalqimiz tarixidagi Vatan ozodligi yо‘lidagi kurashlarda erkinlik, ozodlik, hamjihatlik, vatanparvarlik bilan bog‘liq turli g‘oyalar namoyon bо‘lgan. Chunonchi, Eron axmoniylariga qarshi Shiroqning, Iskandar Zulqarnaynga qarshi Spetamenning, arab fotihlariga qarshi Abu Muslim va Muqannalarning, mо‘g‘ul istilosiga qarshi Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Najmiddin Kubro, Mahmud Torobiy va boshqalarning, ayniqsa adolatparvar, ma’rifatparvar xukmdor Amir Temurning sa’i-harakatlari, shuningdek, Pо‘latxon, Dukchi Eshon qо‘zg‘olonlari - bularning bari hech qanday «sinfiy kurash»ga aloqasi yо‘q edi. Bunday harakatlarni yuzaga keltirgan, unga kuch bag‘ishlagan asosiy omil milliy g‘oya bо‘lib, uning mohiyatini yurt ozodligi, tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligi tashkil etardi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida milliy mafkurani shakllantirish tо‘g‘risida kо‘plab fikrlar bildirildi. Biroq, bu - О‘zbekistonda milliy mafkura ilgari mavjud emasdi, degan ma’noni anglatmaydi. Chunki о‘zbek xalqining uzoq tarixiy - madaniy rivojlanishi davrida milliy mafkuraning muayyan jihatlari shakllangan edi. Masalan, «Avesto», turkiy bitiklarda, 1X-X11 asrlardagi Sharq О‘yg‘onish davrida, shuningdek, Amir Temur va temuriylar hamda jadidlar davridagi ma’naviy-mafkuraviy jarayonlarda milliy mafkuraning ustuvor kо‘rinishlari namoyon bо‘lgan edi.
Ammo, sovet mustabid tuzumi davrida bu mafkura siyosiy aqidalar iskanjasiga olindi va rasmiy hokimiyat tomonidan rad etildi, uning gо‘yo reaksion ekanligini «isbotlash»ga harakat qilindi. Mustabid tuzum davrida milliy mafkura siyosiy tazyiqlar ostida bо‘lsada yashab qoldi, u yо‘qolmadi. Boshqacha aytganda, bu davrda ikki mafkuraviy muhit yuzaga keldi. Birinchisi, rasmiy mafkura bо‘lib, u kommunistik dunyoqarashni aks ettirar, ikkinchisi esa, rasmiy hokimiyatning cheklashlariga qaramasdan mavjud edi va norasmiy ravishda о‘zbek xalqining milliy qarashlarni tashkil etardi.
3-masalaning bayoni: О‘zbekistonda barpo etilayotgan jamiyat hususida, uning g‘oyaviy-mafkuraviy asoslari tо‘g‘risida fikrlashdan avval mustaqillikkacha bо‘lgan davrdagi ijtimoiy-siyosiy tuzum haqida ayrim xulosalarni bildirish maqsadga muvofiqdir. Masalaga bunday yondashishning sababi shundaki, sovet mustabid tuzimi davrida О‘zbekiston xalqaro hamjamiyatga qо‘shilish, ijtimoiy taraqqiyotda umumjahon e’tirof etgan umumbashariy qadriyatlarga amal qilish imkoniyatidan mahrum bо‘ldi.
Sovet mustabid tuzumining о‘ziga xos g‘oyaviy-mafkuraviy asosi mavjud bо‘lib, uning mazmun va mohiyatini kommunistik mafkura tashkil etardi. Bunday mafkura ham ijtimoiy-siyosiy, ham ma’naviy-mafkuraviy, ham iqtisodiy jihatdan jiddiy cheklangan edi. Unda demokratiya, inson manfaatlarini hurmat qilish, fuqaro huquqlarini himoya etish, hurfikrlikning rivojlanishi kabi umumbashariy qadriyatlarga asoslangan g‘oyalar soxtalashtirilgan edi.
Inson manfaatlariga mutlaqo zid bо‘lgan bunday mafkura bir necha о‘n yillar mobaynida dunyoning kо‘plab mamlakatlarida noinsoniy tajribalar о‘tkazdi. О‘sha davrda «sovet madaniyatini yaratish», «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik, ruhan baynalminal madaniyat barpo etish», «kishilarning yangi tarixiy birligi - sovet kishisini tarbiyalash», «sotsializm rivojlanib borgani sari sinfiy kurashning kuchayib borishi» tо‘g‘risidagi g‘ayriilmiy xulosalar sovet turmush tarzining g‘oyaviy- mafkuraviy asoslari edi.
Jamiyatda sodir bо‘layotgan har bir ijtimoiy hodisa, voqeaga sinfiylik va partiyaviylik nuqtai nazaridan munosabatda bо‘lish tufayli sobiq SSSRdagi barcha respublikalar qatori О‘zbekiston ham jahon hamjamiyatidan ajralib qoldi. Natijada mamlakatda kommunistik mafkuraning yakka hokimlik tizimi yuzaga keldi. Fikriy rivojlanishda g‘oyaviy-mafkuraviy boqimandalik avj oldi, hurfikrlikka «siyosiy savodsizlik», «g‘oyaviy kambag‘allik», «millatchilik» singari yorliqlar bilan zarba berildi.
Ma’lumki, 1989 yilning о‘rtalarida KPSS Markaziy Komiteti, sovet xukumati tomonidan О‘zbekistonga nisbatan qatag‘on siyosati yangi bosqichda davom ettirilib, “paxta ishi”, “О‘zbeklar ishi” deb nom olgan siyosiy kampaniyalar avj olgan edi. Kommunistik partiyaning bosh nashri bо‘lgan “Pravda” gazetasining “Oltin xazinasi ustidagi ilon” deb nom olgan maqolasida, boshqa yetakchi markaziy nashrlarda xalqimiz boshiga tinimsiz tuxmat va bо‘xtonlar yog‘dirilmoqda edi. Sobiq Markazdan yuborilgan, el-yurtimiz о‘rtasida “desantchilar” deb nom olgan guruxlar tomonidan qancha-qancha begunox insonlar, butun-butun oilalar tazyiq va ta’qiblarga uchraganini jamoatchiligimiz yaxshi eslaydi.
Ana shunday og‘ir bir sharoitda Yurtboshimiz tomonidan xalqimiz qalbidagi asriy orzu – istiqlol g‘oyasi ulkan jasorat bilan ilgari surilib, uni amalga oshirish uchun tarixiy qadamlar qо‘yildi. Vatanimiz mustaqilligi, ta’bir joiz bо‘lsa, yangi xayot, yangi jamiyat binosi uchun zamin bо‘lgan xal qiluvchi dasturiy maqsad va g‘oyalarni Islom Karimov о‘sha dolg‘ali yillardayoq, uzoqni kо‘rgan xolda, о‘ziga nechog‘lik aniq-ravshan tasavvur eta oldi.
Shu davr mobaynida о‘lkamizda rо‘y bergan Farg‘ona, Guliston, Bо‘ka, О‘sh, Namangan voqealari paytida, tarixda “GKCHP” deb nom olgan, SSSR davlatining sо‘nggi kunlarida bir gurux imperiyaparast kuchlar tomonidan amalga oshirilgan siyosiy tо‘ntarish chog‘ida va boshqa shu kabi о‘ta keskin vaziyatlarda Islom Karimovning yakkayu yagona tо‘g‘ri yо‘lni topa olgani, xalqimizning tinchligi va xavfsizligini ta’minlash uchun kechayu kunduz tinimsiz mashaqqatli faoliyat olib borganini tasdiqlaydi.
Mamlakatimizni jar yoqasiga olib kelib qо‘ygan og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy axvolni о‘nglash, xalq dardiga darmon bо‘lish, yillar davomida yechilmasdan kelgan muammolarni xal etish maqsadida axoliga uy-joy qurish uchun uchastka maydonlari va tomorqa yerlari ajratish, paxta yakkaxokimligiga barxam berish borasida davlatimiz raxbari tomonidan keng kо‘lamli ishlar amalga oshirildi. Ana shunday chora-tadbirlar tufayli respublika bо‘yicha 700 mingta oilaga yer berilgani, muallif ta’biri bilan aytganda, kichikroq bir davlatning axolisiga teng bо‘lgan 1,5 million yangi oila paydo bо‘lgani, qurilish materiallari ishlab chiqarish, odamlarga kredit berish, о‘z xо‘jaligini yuritish uchun urug‘lik, chorva mollari va parranda ajratishga qaratilgan ulkan ishlar amalga oshirildi.
Bugungi kunda dunyoda “О‘zbek modeli” deb nom olgan taraqqiyot yо‘limizning asosiy prinsiplarining dastlabki kurtaklari sokin kabinetlarda emas, aksincha, о‘sha yillarda keskin siyosiy kurashlar, baxs va tortishuvlar jarayonida tug‘ilib, 90-yillarga kelib yaxlit ta’limotga aylandi.
Mustaqillik g‘oyalari keng qanot yoza boshlagan, xalqimiz ozodlik va erkinlikka intilgan bir paytda Yurtimizning dadil qadamlarini kо‘rolmaydigan g‘arazli kuchlar sobiq Markazda xam, о‘zimizda xam topiladi. Bunday siyosiy о‘yin va fitnalarga bir misol sifatida 1991 yil 17-19 avgust kunlari – Islom Karimov Xindiston Respublikasida rasmiy safarda bо‘lgan paytda yuz bergan voqealarni keltirish mumkin. Mamlakat raxbarining О‘zbekistonda emasligidan foydalanib, yurtimizdagi ayrim raxbarlar GKCHPning noqonuniy qarorlarini qо‘llab-quvvatlaydi, shu tariqa о‘zining siyosiy va ma’naviy qiyofasini kо‘rsatadi. Faqatgina yurtboshimizning mustaxkam irodasi, oqilona va vazmin siyosati tufayli GKCHP tarafdori bо‘lgan siyosiy avantyuristlar о‘z qabix niyatiga yetolmadi.
Afsuski, bugun vaqt о‘tishi bilan ana shu voqealarni kо‘rgan-bilgan, ularga bevosita guvox bо‘lgan odamlarning soni tobora kamayib bormoqda. Yaqin tariximizning mash’um bir davrida sodir bо‘lgan bu voqealarni bilmasdan, ularning moxiyatini chuqur anglamasdan turib el-Yurtimizning istiqlolga erishish yо‘lidagi kurashlar tarixini barcha murakkabliklari bilan tо‘liq tasavvur etib bо‘lmaydi.
Mustaqillik yillarida О‘zbekiston jamiyati oldida turgan eng katta vazifa - barpo etilishi lozim bо‘lgan davlatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy qiyofasini aniqlash edi. Pirovard natijada bunday qiyofaning chizgilari yuzaga keldi. «Bizning bosh strategik maqsadimiz - bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat barpo etishdir. Yurtimizda yashaydigan barcha insonlar uchun, millati, tili va dinidan qat’i nazar, munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlardagi kabi kafolatlangan turmush darajasi va erkinliklarini ta’minlash davlatimiz siyosatining mazmun-mohiyatini ifodalaydi. Bu - xalqimizning asriy an’analariga, muqaddas dinimizning insonparvarlik mohiyatiga, milliy qadriyatlarimizga sodiq qolgan holda, rivojlangan davlatlarning tajribalaridan kо‘r-kо‘rona nusxa kо‘chirmasdan, о‘zimizga xos va о‘zimizga mos rivojlanish yо‘lini izchil davom ettirish demakdir»⁵.