Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Pul muomaiasi —bu pulning qoidan qoiga o‘tib, doimo aylanma harakatda boiishidir.
Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlat tashkilotlari kassasiga kelib tushadi. Bu yerdan pul ishlovchilar va nafaqaho‘riar qo‘liga o‘tadi. Ular tovar va xizmatlarni tirikchilik Lichun xarid etgach, davlat va nodavlat tashkilotlar resurs yoki is-te’mol tovarni olgach, pul yana qayta bankka keladi. Tovarlar xa-rididan ortib qolgan pul bankka omonatlar sifatida qo‘yiladi. Pul­ ning bunday harakati uziuksiz takrorlanib turadi. Mana shu pul obo-roti deb yuritiladi. Bu oborot pul daromadini olish va uni xarajat qi-lishdan ibo rat bo‘ladi, unda iqtisodiyotning barcha subyektlari qatnashadi.
Iqtisodiyotdagi oldi-berdi aloqalariga xizmat qilish uchun rna’lum miqdordagi pul talab qilinadi. Pul oz bo‘lsa, u defitsit hosil qilib, o‘zaro pul hisob-kitoblari qiyinlashadi. Pul ko‘p bo‘lsa uning qadri tushib ketadi, unga ishonch kamayib, pul topishga intilish susayadi, iqtisodiy faollik ham kuchsizlanadi. Shu sababli, iqtiso-diyotda pul yetarli boiib, u yetishmay qolishi yoki oshib-toshib ketishi kabi hollar yuz bermasligi kerak.
Iqtisodiyotning pul bilan naqadar ta’minlanishi uning mo-netizatsiyalanish darajasi, deb yuritiladi.
Buni (Mz) aniqlash uchun pul miqdori (Mp) yalpi ichki mahsu-lot qiymati (Mq) bilan taqqoslanadi. Shunday amal bilan pul massa-
sining YalMdagi hissasi aniqlanadi. Bunda м = — x lOO bo'ladi.
Masalan, mamlakatda yaratilgan YalM qiymati 640 mlrd dollar bo‘la turib, muomaladagi pul miqdori 128 mlrd dollar bo‘lsa,

M
monetizatsiya darajasi 20 % boMadi, chunk! M =-— ^ x l 0 0 = M „

0. 
   X100 = 20 % kelib chiqadi. Bu pul massasi YalM qiymatining
   

640

3 0 7

1/5 ga teng deganidir. Monetizatsiya darajasi turli mamlakatlarda har xil boiadi, chunki pulga talab bir xil emas.
Pul muomalasini boshqarib luravchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor iqtisodiyotining muhim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur boiishini belgilab beradi.
Pul muomalasi qonuni shunday iqtisodiy qonundirki, unga binoan muomaladagi pul miqdori sotiladigan tovar va xizmatlar narxining umumiy sununasiga to‘g‘ri mutanosiblikda, pul haraka-tining teziigiga teskari mutanosiblikda boiadi.
Bu qonunga binoan sotiladigan tovar va xizmatlar (Q) qanchalik ko‘p bo‘Isa va ulardan har birining narxi (P) qanchalik yuqori bo‘Isa pul shunchalik ko‘p talab qilinadi, buning aksi bo‘lsa pul kam kerak bo‘ladi.
Biroq, pulning miqdoriga (Mp) uning aylanish tezligi (V) ham ta’sir etadi. Shunga binoan, pul miqdori Mp Q*P ga to‘g‘ri mu-tanosib, V ga esa teskari mutanosiblikda bo‘ladi. Agar muayyan mamlakatda 10 mlrd dona tovar va xizmatlar yaratilib, ulardan har birining o‘rtacha narxi 160 dollar bo‘lsa va pul oldi-sotdiga 8 marta xizmat qilsa, ya’ni oborot tezligi 8 bo‘lsa, iqtisodiyotga hammasi boiib 200 mlrd pul kerak bo‘ladi, chunki

Q X P _ 10 mlrd X 160		200 m lrd
V	=
	8

hosil boiadi.

Agar mamlakatning iqtisodiyoti kuchli boiib, sifatli tovarlar ko‘plab yaratilsa, ulaming oldi-sotdisi uchun pul ko‘proq kerak bo‘-ladi, bordi-зш iqtisodiyot zaif boiib, tovarlar sifatsiz va kam yaratilsa pul kamroq talab qilinadi. Shu sababli yiliga 10 trln dollarga teng

tovar va xizmatlar yaratgan mamlakatga pul ko‘p kerak boiadi, aksincha 3,7 mlrd dollarlik tovar va xizmatlar yaratgan Gaitiga pul kamroq kerak boiadi.
18.5. Pulga talab va pul taklifi
Pulga talab pul miqdorini belgilaydi, shunga binoan muomalaga pul chiqarilganda tovar-pul muvozanati (M*V=Q*P) hosil boiadi, Pulga talab barcha tovar va xizmatlarga boigan talabning hosilasidir. Xarid etishga ehtiyoj ko‘p bo‘Isa, pul ko‘p talab qilinadi va aksincha. Pulga talabni hamma xonadonlar va firmalar, davlat va nodavlat tashkilotlari bildirsa, pul taklifi uni muomalaga chiqaruvchi Mar-kaziy bank tomonida boiadi, u emissiya markazi hisoblanadi.