Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Iqtisodiy	Iqtisodiy	Iqtisodiy
Moliyaviy-
iqtisodiy
	nomukallik	illatlar	layoqatsizlik
krizislar

0. 
   l-rasm. Krizisning fundamental sabablari
   

Rasmga ko‘ra, nomukammallik layoqatsizlikni, bu esa nomu­ tanosiblik va krizisni yaratadi. Biroq layoqatsizlik holati doimiy emas, balki vaqti-vaqti bilan bo’lganidan krizislar ham shunday bo‘-ladi. Moliya bozoridagi layoqatsizlik —bu pul va moliyaviy aktivlar bozoriga amal qiluvchi mexanizmlar, bu bozorning tartiblay olish qobiliyatini yo‘qotishidir.

3 4 4

Yuzaki qaraganda krizis sabablari juz’iy nuqsonlardek tuyuiadi. Aslida esa bu boshqacha bo‘lib, barcha moliya institutlari o‘z fao-iiyatini oldindan bir-biriga moslashtirmaydi, uni bozor muvoflq-lashtirib turadi, bozor aloqalarida esa nosozlik bo‘lib turganidan, moliyaviy aloqaiarda ham buzilishlar paydo bo'ladi. Bu turli pul oqimlari o'rtasidagi nomutanosiblikdan iborat.
Krizisning sabablari fundamental bo‘isa-da, uning chetdan kirib kelishi ham oo‘ladi. Iqtisodiyotda domino samarasi, degan gap bor. Bu bir yerdagi iqtisodiy hodisani boshqa yerdagiga tutashib ketib. unga global tus berilishini anglatadi. Shunga binoan, moliyaviy krizislar bir yerdan boshqasiga ohib turadi, ya’ni ularning eksporti va importi bo1ib turadi.
Moliya tizimining nuqsonlari layoqatsiziik hosil qilganidan moliyani davlat tartiblab turadi. Biroq vaqt o'tib, sharoit o‘zgarishi bilan davlatning tartiblash choralarining samarasi pasayib, krizis-larga yo‘l ochiladi.
Krizisiarning fundamental sabablari uni yuzaga keltiruvchi mexanizmlarda gavdalanadi, bular quyidagilardan iborat:

0. 
   kredit emissiyasining kredit ekspansiyasiga aylanishi;
   
1. 
   moliya bozorida tartibsiz va cheklanmagan spekulyativ operatsiyalarga yo‘l berilishi;
   

0. 
   moliya bozoridan keladigan asimmetrik informatsiyaning bo'lislii;
   

0. 
   moliyaviy aloqalardagi nosozliklarning global xarakterda boiishi, ularni bir yerdan boshqa yerga o‘tib turishi.
   

0. 
   Bozor iqtisodiyotidagi moliya sektorining o'zagini tashkil etuvchi banklar kredit pullarini yaratishdek funksiyani bajaradi. Bu kredit emissiyasi, deb yuritiladi. Mijozlarni bankka pul qo‘yishi va uning olinishi turli vaqtda yuz beradi. Shu vaqt oralig'ida qo‘yilgan pul olinganidan ko‘p boiadi. Shuni inobatga olib kredit puli ko‘-paytiriladi va u arzoniga beriladi. Kxeditning arzonligi, uni kafo-latlashning yengiiligi, uni to‘lab borishning quiayligi kreditga talabni oshiradi. Natijada banklar kredit emmissiyasini kuchaytiradi, bu to‘xtovsiz borib kredit ekspansiyasini yaratadi, ya’ni ortiqcha kredit pulJari iqtisodiyotga suquiib kiradi.
   

To’xtovsiz va shiddatli kredit emissiyasi natijasida muomalaga keragidan ortiqcha chiqarilgan va iqtisodiyot o'zlashtirib ulgurol-maydigan pullarning hosil qilinishi kredit ekspansiyasi deyiladi.

Buni sababi oldingi kredit qaytarilmay turib yangisini oldin-gisidan ko‘proq berilishidir. Kredit ekspansiyasi tufayli uni nafaqat firmalar, balki uy xo‘jalik]ari va davlat ham katta miqdorda oladi, chunki bu g'oyat arzon bo‘ladi.

3 4 5

Banklar esa kreditni ko‘paytirishdan raanfaatdor boiadilar, chunki miqdoran ko‘p kredit foiz kamaysa-da, ko‘p foyda keltiradi, ya’ni foydasining massasi oshadi. Demak, foydani maksimumlash-tirishga intilish kredit ekspansiyasini rag‘batlantiradi. Pul ko'payib ketib, iqtisodiyotni monetizatsiyaJash darajasini keragidan oshirib yuboradi. Bu yerda tovar-pul muvozanati buzilib, M xV>PxQ hosil boladi. Masalan, 1994-^2007-yiUar aholi va ishlab chiqaruvchi (no-moliyaviy) kompaniyaiarga berilgan kredit AQShda YalMning 118 %dan 173 %ga, Buyuk Britaniyada 120 %dan 180 %ga, yevrozona mamlakatlarida (17 mamlakat) 72 %dan 92 %ga yetdi. 2008-yilga kelib dunyo bo'yicha berilgan kredit YalMning 37 %ga yetdi. Katta kredit pulini real iqtisodiyot hazm qilib uigurmaydi, shu bois u moliya bozoriga yuz tutadi.
Arzon puUar aholini qarzga yashashga undaydi, qimmatbaho tovarlarni xarid etish uchun aholi katta miqdorda iste’mol kreditini oladi, bu bozordagi talabni o‘sishini rag‘batlantiradi. Ammo buning uchun ishlab chiqarish quwatining zaxiralari boMishi zarur. Pul ko‘payib talab oshgach bunga javoban taklifni ko‘paytirish uchun zaxira quvvatlar ishga solinadi. Bundan so‘ng kreditning ta’siri kuchsizlanib boradi, chunki kredit investitsiyaga aylanib ishlab chiqarish o‘sishi uchun madum vaqt talab qilinadi. Shu vaqt ora-lighda kredit pullari spekulyatsiyaga raju qo'yadi.
Qarzlar me’yoridan ortib ketib, uni qaytarish qiyin ishga ay-lanadi. Natijada banklar o‘z pulini vaqtida qaytarib ololmasdan inqirozga yuz tutadi. Iste’mol krediti uchun qo‘yilgan garovlarning (uy-joy, avtomashina, aksiyalar) ham narxi pasayib, ulami sotgan taqdirda ham banklar o‘z pullarini hammasini chiqarib olol-maydilar.
K r e d i t b u hozirgi xarajatni kelajakdagi daromad evaziga qop-lash usulidir, biroq qarz oluvchining kelajakda daromad topishi riskli bo'ladi, ya’ni topilgan daromad qarzni toOashga yetmay qolishi ham uchrab turadi. Qarzga yashash tufayli qo'shimcha pul hisobidan bozor talabining ortislii narxlarni ko‘tarilishiga olib keladi, bu yana kredit emissiyasini keltirib chiqaradi, Bir emissiya ketidan boshqasi boshlanib, ular tutashib ketadi, natijada emissiya spiral! hosil bo‘-ladi. Emissiya spiral! uni poyoniga yetkazadi, bunda arzon pullar hosil bo'ladi.