Oltin o‘rdadagi madaniy va adabiy hayot

OLTIN O‘RDADAGI MADANIY VA ADABIY HAYOT.
Oltin O'rda (Mo'g'ul: Alton Ord, romanlashtirilgan:Altan Ord; Qozoq: Oltin Orda, Oltin Orda; Tatarcha : Oltin Urda, Oltin Urda) yoki Ulug Ulus - yoqilgan "Buyuk davlat" Turkiy dastlab a edi Mo'g'ul va keyinroq Turklashgan xonlik 13-asrda tashkil topgan va shimoliy-g'arbiy sektori sifatida paydo bo'lgan Mo'g'ul imperiyasi. Bilan Mo'g'ul imperiyasining parchalanishi 1259 yildan keyin u funktsional jihatdan alohida xonlikka aylandi. Bundan tashqari, Qipchoq xonligi yoki sifatida Ulus Jochi.
Vafotidan keyin Batu Xon (Oltin O'rda asoschisi) 1255 yilda uning sulolasi 1359 yilgacha butun asr davomida gullab-yashnagan bo'lsa-da, Nogay 1290 yillarning oxirlarida qisman fuqarolar urushini qo'zg'atdi. O'rdaning harbiy qudrati hukmronlik davrida avjiga chiqdi Uzbeg Khan Islomni qabul qilgan (1312-1341). Oltin O'rdaning eng yuqori cho'qqisidagi hududi Sibir va Markaziy Osiyo qismlariga Sharqiy Evropa dan Urals uchun Dunay g'arbda va Qora dengiz uchun Kaspiy dengizi bilan chegaradosh bo'lgan janubda Kavkaz tog'lari va hududlari Mo'g'ul sifatida tanilgan sulola Ilxonlik. Xonlik 1359 yilda boshlanib, qisqa vaqt ichida birlashmasidan oldin (1381–1395) zo'ravon ichki siyosiy tartibsizlikni boshdan kechirdi. To'xtamish. Biroq, 1396 yilgi bosqindan ko'p o'tmay Temur, asoschisi Temuriylar imperiyasi, Oltin O'rda kichikroq bo'linib ketdi Tatarcha hokimiyatda barqaror ravishda tanazzulga yuz tutgan xonliklar. XV asrning boshlarida Orda parchalana boshladi. 1466 yilga kelib uni "shunchaki" deb atashganBuyuk O'rda "Uning hududlarida asosan ko'p sonli odamlar paydo bo'lgan Turkiyzabon xonliklar. Ushbu ichki kurashlar shimoliy vassal davlatga imkon berdi Muskoviya o'zini qutqarish uchun "Tatarcha Yoke " da Ugra daryosidagi ajoyib stend 1480 yilda Qrim xonligi va Qozoq xonligi, Oltin O'rdaning so'nggi qoldiqlari, mos ravishda 1783 va 1847 yillarga qadar saqlanib qolgan.
Qo'shimcha ma'lumotlar: Oltin O'rda qanotlari Ism Oltin O'rda, a qisman kalk ruscha Zolotaya Orda (Zolotája Ordá), go'yoki turkiylarning qisman kalki Altan Orda, urush davrida mo'g'ullar yashagan chodirlarning oltin rangidan yoki haqiqiy oltin chodirdan ilhomlangan deyishadi. Batu Xon yoki tomonidan O'zbek Xoni, yoki slavyan irmoqlari tomonidan xonning katta boyligini tasvirlash uchun berilgan. Turkiy so'z orda "saroy", "lager" yoki "shtab" degan ma'noni anglatadi, bu holda xonning shtab-kvartirasi, xonlikning poytaxti bo'lib, metonimik ravishda xonlikning o'ziga ham kengaytirilgan. XVI asrga kelibgina rus solnomachilari aniq "Oltin O'rda" atamasini mo'g'ul imperiyasining ushbu voris xonligi haqida gapira boshlashdi. Ushbu atamani birinchi bo'lib 1565 yilda "Qozon tarixi" rus xronikasida "Batu Ulus" (rus. Ulusa Batya) da qo'llagan. Saray. Zamonaviy fors, arman va musulmon yozuvlarida va XIII va XIV asr boshlarida, masalan. Yuanshi va Jomiy al-tavorix, xonlik "Jochi Ulus" (mo'g'ul tilida "Jochi mulki") deb nomlangan, "Dasht-i-Qifchaq" (Qipchaq dashti) yoki "Qipchoq xonligi" va "Komaniya" (Kumaniya). Sharqiy yoki chap qanot (yoki mo'g'ullar homiyligidagi rasmiy fors manbalarida "chap qo'l") deb nomlangan Moviy O'rda rus xronikalarida va Oq O'rda yilda Temuriylar manbalar (masalan, Zafar-Name). G'arb olimlari temuriylar manbalari nomenklaturasiga rioya qilishga va chap qanotni Oq O'rda deb atashga moyil edilar. Ammo Ötemish hoji (fl. 1550), tarixchisi Xrizm, chap qanotni Moviy O'rda deb atagan va u xonlik imperiyasining og'zaki an'analari bilan yaxshi tanish bo'lganligi sababli, rus xronikachilari to'g'ri bo'lganligi va xonlikning o'zi chap qanotini Moviy O'rda deb ataganligi ko'rinadi. Aftidan, xonlik Oq O'rda atamasini uning o'ng qanotiga ishora qilish uchun ishlatgan, u Batuning Saraydagi uyida joylashgan va ulusni boshqargan. Biroq, Oltin O'rda, Moviy O'rda va Oq O'rda belgilari mo'g'ullar davri manbalarida uchratilmagan.
Oltin O'rdaning hal qiluvchi g'alabasi Mohi jangi
Kumanlar migratsiyasini ulardan foydalanish casus belli, mo'g'ullar g'arbda davom etib, Polshaga va Vengriyaga hujum qilib, janglarda mo'g'ullarning g'alabalariga erishdilar Legnika va Mohi. Ammo 1241 yilda Ögedei Xon yilda vafot etdi Mo'g'ul vatan.

“O‘g‘uznoma” kitobiy eposi

«O‘g‘uznoma» dostoni qadimgi turkiy adabiyotning, xususan, kitobiy eposning bir namunasi bo‘lib, turkiy xalqlarning mushtarak merosidir. Bu doston «O‘g‘uz xoqon haqida doston» degan nom bilan ham yuritiladi. «O‘g‘uznoma» dostoni eski uyg‘ur-turk yozuvida ko‘chirib qoldirilgan va hozirda Parij milliy kutubxonasida saqlanadi.
Dostonni o‘rganishni 1815 yili nemis olimi Dits boshlab berdi. U asarni nemis tiliga tarjima qilib, chop ettirdi. Dostonni o‘rganishda va turli tillarga tarjima qilishda olmon olimi V.V.Radlov, turk olimi Rizo Nur, fransuz olimi V.Bang, rus olimi A.M.SHcherbak, X. Ko‘rug‘li, o‘zbek olimi N. Rahmonov, qozoq olimi Q. O‘miraliev va boshqalarning xizmatlari katta. “O‘g‘uznoma” dostoni bo‘yicha ish olib borgan olimlarning aksariyati bu obrazning tarixiga e’tibor qaratadilar. O‘g‘uz xoqon timsoli ostida tarixiy shaxs yotadi, degan olimlarning fikrlari ham bir xil emas: N.YA.Bichurin - xun hukmdori Mode bilan, V.V.Radlov va Rizo Nur - Buqaxon bilan, I.Markvart, D. Sinor - CHingizxon bilan bog‘laydilar. “O‘g‘uznoma” dastlab og‘zaki aytilgan, XU asrda eski uyg‘ur-turk yozuvida bitilib qoldirilgan va xalq og‘zaki ijodi mahsuli bo‘lgani uchun, uni ma’lum bir tarixiy shaxsga bog‘lash to‘g‘ri emas.
“O‘g‘uznoma”da mifologiya. “O‘g‘uznoma” dostonining asosini shomonlik mifologiyasi bilan bog‘liq motivlar, obrazlar tashkil qiladi. Zotan, mifologiya sinkretik xususiyatga ega bo‘lib, “ibtidoiy insonning ham ilmiy, ham diniy va ayni paytda, ham badiiy qarashlarni mujassamlashtiradi. Dostonda O‘g‘uzxonning tug‘ilishi shunday tasvirlanadi: “SHunday bo‘lsin dedilar. Uning qiyofasi shundaydir (SHu joyda buqa yoki yirtqichning surati berilgan). SHundan so‘ng sevindilar. Kunlardan bir kun Oy xoqonning ko‘zi yorib bolaladi, o‘g‘il tug‘di”. Mazkur parchadan ko‘rinib turibdiki, O‘g‘uzning tug‘ilishida va uni dunyoga keltirgan Oy xoqonda mifologik mazmun mujassamlashgan. Oy xoqon timsolida akkad va shumerlar tangrilarining onasi Ishtarni ko‘rish mumkin. Bu tangri timsolida onalik urug‘idan otalik urug‘iga o‘tish davri aks etganligini ta’kidlash lozim. Qadimgi turkiylar tasavvuriga ko‘ra, Quyosh – erkaklik ibtidosi, Oy – ayollik ibtidosidir. YOqut tilida “Oy (Ay)” so‘zi yaratmoq, borliqqa keltirmoq ma’nolarini bildiradi. SHunga muvofiq, Oy hoqonni “yaratuvchi” sifatida talqin qilish mumkin.
Dostondagi diqqatga sazovor yana bir mifologik motiv O‘g‘uzning o‘rmonda bahaybat yirtqich bilan kurashuvidir. Bu kurash motivining ildizi Markaziy Osiyodagi qavmlar epik ijodidagi ezgu va yovuz ruhlar o‘rtasidagi kurashga borib taqaladi. Jumladan, “Avesto”dagi yovuzlik timsoli bo‘lgan Axriman bilan ezgulik timsoli Xurmuzdning kurashi bunga misol bo‘la oladi. Zardushtiylikdagi ayni shu aqida moniylikda ham bor. “O‘g‘uznoma”dagi O‘g‘uzning yirtqich bilan kurashi ertaklardagi kurash motivini yodga soladi. O‘g‘uz yirtqichni qo‘lga tushirish uchun birinchi kuni, bug‘uni, ikkinchi kuni ayiqni daraxtga bog‘lab ketadi. Uchinchi kuni esa O‘g‘uz o‘zi yolg‘iz daraxt tagiga borib o‘tiradi va yirtqichni engadi. Er yuziga yovuzlik urug‘ini sochgan yovuz timsol – ana shu yirtqich, O‘g‘uz esa ezgulik timsolidir.
O‘g‘uzning tug‘ilishidan yirtqichni o‘ldirgunga qadar bo‘lgan lavha mifologik syujet asosiga qurilgan bo‘lib, bu birinchi qatlamni hosil qiladi. “Avesto”dagi ezgu va yovuz ruhlar o‘rtasidagi kurash g‘oyasi va ezgulikning g‘alabasini ham, zardushtiylikning ta’sirini ham, ertaklar sxemasini ham ana shu birinchi qatlamda uchratish mumkin.
Ikkinchi qatlam epos xususiyatlariga xos syujetlardan tashkil topgan. O‘g‘uz xonning uylanishi bilan bog‘liq voqealar shundan dalolat beradi. “Kunlardan bir kun O‘g‘uz xoqon bir erda Tangriga yolvorayotgan edi. Qorong‘u tushganda, ko‘kdan bir ko‘k nur tushdi. Quyoshdan yorug‘, oydan yorqinroq edi. O‘g‘uz xoqon u tomonga yurdi. Ko‘rsaki, o‘sha yorug‘likning orasida bir qiz bor edi. Boshida otashga o‘xshash yorug‘ bir xoli bor edi. Xuddi oltin qoziq yulduziga o‘xshash edi. U qiz shunday chiroyli ediki, kulsa ko‘m-ko‘k osmon kulardi, yig‘lasa, ko‘m-ko‘k osmon yig‘lardi».