Ommaviy axborot vositalaridan foydalanish
Tarbiyaviy tadbirlar orqali o„quvchi-yoshlarni ommaviy axborot
Download 1 Mb. Pdf ko'rish
|
oquvchilarni manaviy-axloqiy tarbiyalashda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish
|
2.2. Tarbiyaviy tadbirlar orqali o„quvchi-yoshlarni ommaviy axborot vositalaridan foydalanib ma‟naviy-axloqiy tarbiyalash
Bugungi kunda yoshlarimiz nafaqat o`quv dargohlarida, balki radio, televideniye, matbuot, internet kabi vositalar orqali ham rang – barang axborot va ma`lumotlarni olmoqda. Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini, faqat o`rab –chirmab, uni o`qima, buni ko`rma deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan o`rab olish, hech shubhasiz, zamonning talabiga ham, bizning maqsad – muddaolarimizga ham to`g`ri kelmaydi. Sababi biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o`z oldimizga qat`iy maqsad qilib
58
qo`yganmiz va buy o`ldan hech qachon qaytmaymiz. Davlatimiz kelajagini o`z qobig`imizda o`rmashibolgan holda emas, balki umumbahsariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o`zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson huquq va erkinliklarini, fikrlar rang–barangligini o`z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko`ramiz. Biz butun ma`rifatli dunyo, xalqaro hamjamiyat bilan tinch – totuv, erkin va farovon hayot kechirish, o`zaro manfaatli hamkorlik qilish tarafdorimiz. Biz uchun boshqa yo`l yo`q. Aniqrog`i, yoshlarimizning ma`naviy olamida bo`shliq vujudga kelmasligi uchun ularning qalbi va ongida sog`lom hayot tarzi, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat – ehtirom tuyg`usini bolalik paytidan boshlab, shakllantirishimiz zarur. Shuni unutmaslik kerakki, bugungi kunda inson ma`naviyatiga qarshi yo`naltirilgan, bir qarashda arzimas bo`lib tuyulgan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko`zga ko`rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bo`lmaydigan ulkan ziyon yetkazish mumkin. Har qaysi davlatning chegaralarini daxlsiz saqlashda harbiy kuch–qudrat, qurolli kuchlar suv bilan havodek zarur. Ammo, xalqimiz, avvalambor, yoshlarimiz ma`naviy olamining daxlsizligini asrash uchun biz nimalarga tayanib ish olib borishimiz kerak, degan savol barchamizni o`ylantirishi tabiiy. Tobora kuchayib borayotgan bunday xabarlarga qarshi doimo sergak, ogoh va hushyor bo`lib yashashimiz zarur. Bunday tahdidlarga qarshi har tomonlama chuqur o`ylangan, puxta ilmiy asosda tashkil etilgan, muntazam va uzluksiz ravishda olib boriladigan ma`navy tarbiya bilan javob berish mumkin. Mamlakatimizda yangi hayot asoslarini barpo etar ekanmiz, bir masalaga e`tibor berishimiz lozim. Ya`ni, kommunistik mafkura va uning xalq normalaridan voz kechilgandan so`ng, jamoada paydo bo`lgan g`oyaviy bo`shliqdan foydalanib, chetdan biz uchun mutlaqo yot bo`lgan ma`naviy va axloqiy tubanlik illatlarini o`z ichiga olgan “ommaviy madaniyat” yopirilib kirib kelishi mumkinligini unutmaslik kerak. Tabiiyki, “ommaviy madaniyat” degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo`ravonlik, individualism, egositrizm e`tiqodini tarqatish kerak bo`lsa, shuning 59
hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning nega ming yillik an`ana va qadriyatlariga, turmush tarzining ma`naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo`porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo`ymaydi. Hozirgi vaqtda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma`naviy qadriyatlarni mensimasdan, eskilik sarqiti deb qarash bilan bog`liq holatlar bugungi taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda. Bu haqda ulug` ajdodlarimiz o`z davrida komil inson haqida butun bir axloqiy mezonlar majmuini, zamonaviy tilda aytganda sharqona axloq kodeksini ishlab chiqilganligini eslash o`rinli. O„quvchi-yoshlarni ma‟naviy shakllantirishda odamlar hayotiga keng kirib kelgan ommaviy axborot vosita (gazeta, jurnal, televidenie, radio, kino va b.q)lari. Ular tomoshabinlar, tinglovchilar, o„quvchilar emotsional his-tuyg„ulariga bevosita boy maftunkor ta‟sir ko„rsatadi. SHu bois ommaviy axborot vositalari ma‟naviy tarbiya sohasidagi siyosatni aniq belgilab olishi, ma‟naviyatning maqsad va tamoyillarini yoshlarda yuksak ma‟naviyatni shakllantirishda tarbiyachi, murabbiy talabalar diqqatini maqsadli yo„naltirish metodikasini egallab olishi va ommaviy axborot vositalarini barcha ta‟limiy va tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanishi zarur.
Kutubxonalar – insonlarga ziyo tarqatuvchi, ma‟naviyatga eltuvchi maskandir. Radioda eshittiriladigan «Suhbidam salomi», «Tabassum», «Musiqali daqiqalar», «Oqshom to„lqinlarida» eshittirishlar kishilar qalbida ma‟naviy jo„shqinlik uyg„otadi. «Tabassumda» beg„araz kulgi orqali kishilar xarakteridagi ayrim xislatlar tilga olinib, ularning ijobiy va salbiy jihatlari anglatiladi. Aniq misollarda yoritish, talabalarga shunday tahlil qilish uchun topshiriqlar berish (eshittirishni magnit lentasiga yozib olingandan keyin) «Oqshom to„lqinlari»da eshittirishlari esa har qanday ma‟naviy etuklikka ega bo„lgan kishini befarq qoldirmaydi, ashula va musiqa orqali ma‟naviy ozuqa oladi. Turli pand-nasihat tarzidagi rivoyat va maqollar orqali esa talabalarda qadriyatlarimizni boyitishga bo„lgan harakat, intilishni hosil qiladi. 60
YOsh avlodni ma‟naviy boy bo„lishida «Oqshom ertaklari», «Alanga», «Kamalak» singari eshittirishlar muhim sanaladi. Bunday dasturlar bolalar va o„smirlarni yaxshilikka, iymon-e‟tiqodli bo„lishga, ota-onasi va birodarlariga muhabbatlilikka undaydi. Oynai jahonda ko„rsatiladigan «Vatan timsollari» «Assalom, O„zbekiston», «Barhayot navolar», «Bu oqshom» ko„rsatuvlari va turli mavzularga bag„ishlangan kinofilmlar bizga, shuningdek qalbida insoniylik tuyg„usi mujassamlashgan har bir talabaga qandaydir ruhiy kayfiyat va olam-olam zavq bag„ishlaydi. O„quvchi- yoshlarni fikr-mulohaza yuritishga, ma‟naviy qadriyatlarimizni avaylab-asrashga, ularni kelgusi avlod uchun saboq qilib ko„rsatishga, ta‟lim-tarbiyada keng o„rin tutishini anglab olishga va o„rganishga undaydi Bu ko„rsatuvlar orqali ota-onaga, Vatanga muhabbat, insonni ulug„lash, milliy g„urur, odamiylik qadr-qimmati va mehnatsevarlik kabi fazilatlarning oliyjanobligini tushunib etamiz. Masalan, «Ertaklar yaxshilikka etaklar», «Dono bobo o„gitlari», «Otalar so„zi – aqlning ko„zi», «Juma oqshomi», «Mening mahallam» singari bolalar va kattalar uchun beriladigan ko„rsatuvlar yosh avlodni ma‟naviy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdagi asosiy omillardan hisoblanadi. «Ma‟rifat», «Kamalak», «Kamolot» va h.k. gazetalarida bosilgan materiallarni muhokama qilish, ularda ma‟naviyat va ma‟rifatga bag„ishlangan materiallarni to„plash, tizimlashtirish, O„zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlarini o„rganish orqali ularda mamlakatimiz kelajagi buyuk ekanligiga iymon keltirish. O„quvchilarda gazeta va jurnallarga qiziqishni uyg„otish va ularni to„g„ri o„qish, izlab topilgan zarur axborotni qayta ishlash ko„nikmasini shakllantirish maqsadida turli shakl va metodlardan foydalanishni yo„lga qo„yish zarur. Teatr san‟ati badiiy obrazlar tizimi vositasida ko„rsatadi. Teatrda aktyor tomoshabin ko„zi oldida hayotni so„z va dramatik harakat orqali aks ettiradi, tomoshabinlar asar qahramonlari bilan yuzma-yuz turib, bevosita munosabatda bo„ladilar.
61
Teatrning asosiy burchi tomoshabinni g„oyaviy va axloqiy, estetik jihatdan tarbiyalash uning vazifasi axloqiy-estetik sharoitni yaxshilashga xizmat qilishdir. Teatr yoshlarni vatanparvarlik, baynalmilal, axloqiy go„zallik ruhida tarbiyalaydi. Reklama – qisqa, tez-tez, ma‟lum vaqtda eslatib turiladigan axborot. Turli axborot tarqatish vositalari orqali (gazeta, jurnal, katalog, televidenie, radio eshittirishlar) ko„rgazmali tasviriy vositalar (taxta-lavha, afisha, plakatlar), audio- video yozuvlarni namoyish qilish. Videokliplar – o„quv-tarbiyaviy ishlar samadorligini oshirishga xizmat qiladigan videodastur, teledastur, difilm shaklidagi o„quv-tarbiyaviy kliplar talabalar diqqatini o„ziga jalb qiladi.
ko„chalarga, jamoat joylariga, ta‟lim muassasalaridagi o„quv xonalari (kabinet, auditoriyalar)ga osib qo„yiladigan plakatlar va har bir mavzuni o„tishda alohida plakatdan foydalaniladi. Varaqalar – siyosiy tashviqot vositalaridan biri. O„quvchi-yoshlarni varaqalarning davlat siyosatiga qarshi yozilishidan ogohlantirish, bunday varaqalarga qarshi tarbiyalash, yot, buzg„unchi g„oyalarga qarshi immunitet hosil qilishdadir. Mahalliy radiouzellari orqali mahallaning o„z odamlari eshittirishlar olib boradi. Masalan, yosh avlodni tartibga chaqirish, vahobiylikka qarshi kurashish. Ulardan targ„ibot-tashviqot ishlarida, «Eng yaxshi oila» ko„rik tanlovlarini o„tkazishda foydalanish mumkin. Maqsadi: Hayotiy misollar yordamida yoshlarda ma‟naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalash.
vositalaridan biri hisoblanadi. Ommani tarbiyalashga qaratilgan g„oyaviy-badiiy etuk filmlarni ko„proq ishlab chiqarilishiga erishish lozim.
hammaning baravar foydalanishini ta‟minlaydi. Kutubxonalar – resurs markazlar bosma asarlarni yig„ish, saqlash, targ„ibot qilish bilan shug„allanadi. Kutubxona –
62
resurs markazlarining maqsadi ommaning turli qatlamlarini har tomonlama tarbiyalash, ularning g„oyaviy, siyosiy, madaniy, iqtisodiy, estetik, diniy saviyalarini oshirish hamda mustaqil o„qishlariga yordam berishdan iborat. Dunyoda axborot o„lchovlarining o„rganilishi. Ba‟zi bir davlatlarning axborot bozoridagi hukmronligining oshish tendensiyasi, xalqlar, davlatlar va madaniyatlar xususida ularning shaxsiy qarashlarini shakllantirishga intilishi. Ma‟lumki, bugungi kunda axborot oqimlari haddan tashqari jadal va keng ko„lamli bo„lgan. Bitta misol: ohirgi ellik yil ichida jamiyatda aylanadigan axborot hajmi million marta ko„paydi va kundan kunga yanada oshib bormoqda. Bu shunday bir katta raqamki, uni to„la darajada anglab olish ham qiyin. SHuni aytish zarurki, bunday imkoniyatlar hamma davlatlarga ham xos emas. Demak, texnikaviy jihatdan qudratli bo„lgan davlatlar kuchli axborot texnologiyalariga ega. SHuning evaziga ular o„zlari ishlab chiqqan axborotni tarqatish yo„li bilan boshqa mamlakatlar ustidan oldin g„oyaviy, keyin esa siyosiy, iqtisodiy va madaniy hukmronlik qilishga harakat qilmoqda. Bunday davlatlar sirasiga eng avvalo rivojlangan mamlakatlar kiradi. Mazkur mamlakatlarning axborot manbalari sifatida birinchi o„rinda davlat axborot markazlari va milliy OAV xizmat qiladi. Axborot hukmronlikning maqsadi bitta – axborot tarqatadigan mamlakatning mafkurasini boshqa davlatlar va xalqlar o„rtasida keng tarqatish va targ„ib qilish. Lekin bunday vazifa borligi haqida ular ochiq oydin aytmaydi, aksincha, uni har xil yo„llar bilan yashiradi. Masalan, inson huquqlari yoki demokratik andozalar niqobi ostida va hokazo. “Birinchi darajali” va “rivojlanmagan” davlatlar haqidagi afsonaning yaratilish ehtimolini mavjudligi. “Birinchi darajali” va “rivojlanmagan” davlat haqidagi afsonalar aslida bir necha asrlik tarixga ega. Ammo sayyoramiz mamlakatlarini bunday toifalarga bo„lish uchun asos yo„q. Iqtisodiy, ilmiy va texnikaviy jihatlardan rivojlangan mamlakatlar aholisi yaxshi yashaydi degan gapning o„zi uncha ham to„g„ri emas. “YAxshi yashash” nima degani? Moddiy boylik etarligimi? Unda nega aholisi eng uzoq umr ko„radigan YAponiya bir necha 63
o„n yilliklar davomida dunyo mamlakatlari ichida o„z joniga qasd qiluvchi fuqarolar soni jihatidan dunyoda birinchi o„rinda turadi? Nega Samarqand va Buxoro to„ylarini ko„rgan fransuz va nemislar bizning urf-odatlarimizga havas bilan qaraydilar va “sizlarga Evropa madaniyati kerak emas ekan” degan fikrlarni bildiradilar? Bu AQSH professori Samyuel Xantington aytgan madaniyatlar (sivilizatsiyalar) to„qnashuvi emas, aksincha, ular turfa xilligi, kolaversa, sirtqi dialogidir. OAV axborot–psixologik urushni olib borish vositasi sifatida. Afsuski, ayrim OAV bugungi kunda shunday vositaga aylanganlar. Ushbu urushda OAVning o„rni va rolini aniqlash uchun eng avvalo axborot-psixologik urushni ma‟nosini anglab olishimiz zarur. “Axborot urushi” so„zlarining asoschisi fizik- olim Tomas Ron hisoblanadi, 1976 yilda u axborotni xarbiy kuchlarning eng zaif bug„ini deb ta‟riflab, ushbu masalaga barcha davlat miqyosidagi mas‟ul kishilarni e‟tiborini qaratdi. SHundan beri mazkur so„zlarning ahamiyati kundan kunga kuchayib kelmoqda. Internet ommaviy kommunikatsiya ta‟sirini eng baland pog„onaga ko„tardi. Saytga joylashtirilgan ma‟lumot birdan butun dunyo bo„yicha tarqalib ketadi. Uning adadi (tiraji) esa cheksiz. OAVning roli internetgacha ham kuchli bo„lgan, endi esa ularning ta‟siri tasavvur qilib bo„lmaydigan darajaga etdi. OAVdan tashqari internet reklama, ma‟lumotlar etkazish, elektron pochta xizmatlarini ham bajaradi. Eng qulayi shundaki, internetdagi ma‟lumot juda ko„p, u arzon va o„ta tezkor.
Internetning paydo bo„lishi va internet jurnalistikasining takomili. Internetni ko„p mutaxassislar harbiylarning ihtirosi deb aytadi. Aslida esa dastlabki bosqichda uni AQSHdagi to„rtta universitet kashf etdi. Mazkur universitetlar kompyuterlarini bir tizimga birlashtirib, o„zaro kutubxonalaridan foydalana boshladilar. Pentagon esa bundan tez xabar topdi. Va ihtironing imkoniyatlarini o„rganib, undan harbiy qumondonlikni takomillashtirish maqsadida olimlarni jalb etib, ularga barcha sharoitlarni yaratib, arpanetni (internetning birinchi nomi) o„z
64
maqsadlariga yo„naltirdi. Uzoqqa bormay undan jurnalistlar ham foydalana boshladi. Natijada internet jurnalistikasi paydo bo„ldi. Internet jurnalistikasi – katta va muhim mavzu, uni ma‟ruzaning bir qismida ochib berishning iloji yo„q (qaralsin: Kalmыkov A.A., Koxanova L.A. Internet- jurnalistika. M.: YUNITI–DANA, 2005). SHuning uchun biz faqat uning ijobiy va salbiy tomonlarini aytib o„tamiz. Internetning qulayliklari: arzon, tezkor, texnik jihatdan materiallarni joylashtirish qiyin emas, ma‟lumotlarni katta hajmda o„rnatish mumkin, ularni turli tillarga ugirish oson, axborot chegara va masofani bilmaydi va x.k. Salbiy oqibatlari: xohlagan odam istagan axboroti bilan virtual maydonga to„siqsiz kirib kelishi, nazorat yo„qligi va shu tufayli terroristik hamda pornografik ma‟lumotlar o„ta ko„pligi, kosmopolitik g„oyalar hamda “universal madaniyat” keng tarqalishi, davlat roli pasayishi, tarmoq yordamida demokratik fundamentalizm rivojlanishi va boshq. Neyrolingvistik dasturlash va doimiy, uzluksiz efirga uzatiladigan televizion xabarlar natijasida turli millat va xalqlar ongiga ta‟sirning o„sishi. Neyrolingvistik dasturlashni ayrim mutaxassislar (masalan, G.G.Pochepsov) tomonidan unga hech narsani qarshi quyib bo„lmaydigan shprits ta‟siriga qiyoslaydilar. Bunday o„xshatishda ma‟lum bir haqiqat bor. Agar biror-bir g„oyani, u yolg„on bo„lsa ham, OAV haddan tashkari ko„p va turli shakllarda takrorlaversa, auditoriya (garchi u ushbu g„oyaga dastlabki bosqichda ishonmagan bo„lsada) borib-borib keyincha unga ishonadigan bo„ladi. Har xil uslublarda, barcha OAVda ma‟lum bir fikrni takrorlash odamning ostki ongiga ta‟sir etadi va u ushbu fikrga ishonaydigan bo„ladi. Mazkur jarayonni mutaxassislar neyrolingvistik dasturlash deb ataydi. Agar radio, televidenie va matbuotda ayrim davlat, guruh yoki shaxs haqida qayta-qayta biror-bir noto„g„ri baho takrorlanaversa, turli mamlakatlardagi halqlar, har xil millatlar unga ishonadilar. Neyrolingvistik dasturlash uchun eng qulay OAV televideniedir, chunki u auditoriyaga bir paytni o„zida uchta kanal orqali o„z ta‟sirini o„tkazadi. AQSH kommunikativistlari televidenieni xatto trankvilizatorga ham o„xshatadilar.
65
“Madaniy bosqich” va “inson huquq”lari ekspansiyasi tushunchasining mohiyati va uning paydo bo„lish shakllari. “Madaniy bosqich” va “inson huquq”lari g„oyalari g„arbda paydo bo„lib, g„arb mamlakatlari tomonidan butun dunyo buyicha tarqatilmoqda. Bu esa juda murakkab va, eng muhimi, samarasiz jarayon. Katta muhokamalarga sababchi bo„lgan Samyuel Xantingtonning “Madaniyatlar to„qnashuvi” deb nomlangan maqolasini o„qimagan siyosatshunos bo„lmasa kerak. Afsuski, o„zbek tiliga tarjima qilinganda, maqolaning eng muhim parchasi tushib qolgan. Ushbu bo„shlikni to„ldirishga harakat qilamiz: “Turli jamiyatlarning madaniy qadriyatlarini o„rganishga bag„ishlangan yuzta asarni qiyosiy usulda o„rganib chiqqan bir muallif (Harry C. Triandis nazarda tutilmoqda – F.M.) o„z obzorida shunday xulosaga kelganki, “g„arb jamiyatida eng e‟zozlanayotgan qadriyatlar dunyoning qolgan qismida eng past ahamiyatga ega ekan”. Siyosiy jihatdan ushbu qarama-qarshilik AQSH va boshqa g„arbiy davlatlar tomonidan boshqa xalqlarni demokratiya va inson huquqlariga tegishli g„arbona g„oyalarni qabul qilishga majburlash samarasiz ekanligini ko„rsatmoqda. Zamonaviy demokratik tuzum g„arbda paydo bo„ldi. Nog„arbiy davlatlar tomonidan esa bunday tuzum g„arbona kolonializm yoki majburlash xosili deb qabul qilinadi” (“Ekonomicheskoe obozrenie”, 1998, yanvar, 74 b.). Xerri Triandis obzoridagi g„oyalar “Nyu-York Tayms” gazetasida 1990 yil 25 dekabr kuni 41 betda ham chop etildi. Zamonaviy ilmda bunday harakatlar “demokratik fundamentalizm” deb nom oldi.
Ta‟lim tarbiyani oila instituti orqali olib borish ham o„z natijasini beradi. Inson dastlabki hayot haqidagi tasavvurlarini o„z oilasidan oladi. Mashhur rus yozuvchisi L.Tolstoy «Hamma tasavvurlarim 5 yoshgacha olgan taassurotlarim yig„indisidan iboratdir» degani bejiz emas. CHunki insoniyat ilk bora atrof-muhit
66
haqidagi ma‟lumotlarni jamiyatning asosiy o„zagi bo„lmish oilada oladi.oilada yaxshi tarbiya topgan bola maktabda, mahallada, jamoat joylarida ham nojo„ya harakat qilmaydi. Pedagog A.S.Makarenko ota-onalarga qarata shunday degan edi «Sizning xulq-atvoringiz hal qiluvchi omildir. Siz bolani faqat u bilan gaplashayotganda unga biror narsani o„rgatayotganda yoki buyruq berayotganda o„rgataman deb o„ylamang. Siz uni hayotingizni har bir soniyasida, hatto, o„zingiz uyda yo„q chog„ingizda ham tarbiyalaysiz. Sizning qanday kiyinishingiz, boshqa kishilar bilan qanday
gaplashishingiz, qanday
quvonishingiz va
tashvishlanishingiz, do„stlarga va dushmanlarga qanday muomila qilishingiz, qanday kulishingiz, qanday gazeta o„qishingiz bola uchun katta ahamiyatga ega. Tovushingizdagi ozgina o„zgarishni ham bola sezadi yoki his etadi, fikringizdagi barcha burilishlar ko„rinmas yo„llar orqali unga etib boradi». Demak, farzandlarga oilada ta‟lim tarbiya berilayotganda ota-onalarning o„zlari ular uchun namuna, ibrat bo„lishlari kerak. SHuning uchun milliy g„oyani insonlar ayniqsa o„quvchi- yoshlar ongi va qalbiga va ongiga singdirishni eng avvalo oiladan boshlash kerak. Bugungi kunda yoshlarimiz nafaqat o`quv dargohlarida, balki radio, televideniye, matbuot, internet kabi vositalar orqali ham rang – barang axborot va ma`lumotlarni olmoqda. Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini, faqat o`rab –chirmab, uni o`qima, buni ko`rma deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan o`rab olish, hech shubhasiz, zamonning talabiga ham, bizning maqsad – muddaolarimizga ham to`g`ri kelmaydi. Sababi biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o`z oldimizga qat`iy maqsad qilib qo`yganmiz va buy o`ldan hech qachon qaytmaymiz. Davlatimiz kelajagini o`z qobig`imizda o`rmashibolgan holda emas, balki umumbahsariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o`zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson huquq va erkinliklarini, fikrlar rang–barangligini o`z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko`ramiz. Biz butun ma`rifatli dunyo, xalqaro hamjamiyat bilan tinch – totuv, erkin va farovon hayot kechirish, o`zaro 67
manfaatli hamkorlik qilish tarafdorimiz. Biz uchun boshqa yo`l yo`q. Aniqrog`i, yoshlarimizning ma`naviy olamida bo`shliq vujudga kelmasligi uchun ularning qalbi va ongida sog`lom hayot tarzi, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat – ehtirom tuyg`usini bolalik paytidan boshlab, shakllantirishimiz zarur. Shuni unutmaslik kerakki, bugungi kunda inson ma`naviyatiga qarshi yo`naltirilgan, bir qarashda arzimas bo`lib tuyulgan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko`zga ko`rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bo`lmaydigan ulkan ziyon yetkazish mumkin. Boshlang„ich sinf o„quvchilarini ot-onalarni hurmat qilishga o„rgatishda ta‟limning texnik vositalari xususan oynai jahonning ham imkoniyatlari katta. CHunki o„quvchilarga tarbiyaviy ta‟sir ko„rsatishda bevosita obrazlar tarzida idrok qilib qabul qilishi samaraligini ko„pchilik yaxshi bilishadi. Boshlang„ich sinf o„quvchilari bilimi va tarbiyasida o„qituvchi ana shu xususiyatlaridan maqsad asosida foydalansa, samarali natijalarni qo„lga kiritadi. Buning uchun o„qituvchi oynai jahon va radio orqali ko„rsatiladigan ko„rsatuv va eshittirishlarning «Otalar so„zi-aqlning ko„zi», «Ma‟rifatnoma», «Oqshom ertaklari», «Mahallamiz bolalari» singari shakllaridan foydalansa maqsadga muvofiq. Boshlang„ich sinf o„qutuvchisi bunday
turkumdagi ko„rsatuv va eshittirishlarni videomagnitafon va magnitafontasmalariga yozib, sinf tarbiyaviy soatlarida eshitib ko„rib, o„quvchilar bilan muhokama qilinsa, kuchli ta‟sir ko„rsatadi. CHunki boshlang„ich sinf o„quvchilari ko„proq o„zlari bevosita ko„rib idrok qilgan materiallarni samarali o„zlashtiradi hamda ulardan kuchli ta‟sirlanadi. SHuning uchun o„qituvchi ta‟limning texnik vositalaridan o„quvchilardan ota-onalarni hurmat qilishni o„rgatishda foydalanishni yo„lga qo„ysa samarali natijalarni qo„lga kiritadi. O„quvchilar mazkur ko„rsatuvdagi voqealar va ulardagi ishtirok etadigan qahramonlarning faoliyatiga baho berish va kuzatish orqali o„zlarining shu sohaga munosabatini bildiradi. O„quvchilar voqealarga, qahramonlarga bildirgan munosabatlarini o„z so„zlari orqali bayon qiladi. O„qituvchi sinf o„quvchilarining har birining bildirgan fikrlari orqali ularning o„z ota-onalarini qanday tarzda hurmat qilishi bo„yicha tushuncha va tasavvurlarini bilib oladi. O„qituvchi bunday 68
bahs orqali o„z navbatida har bir o„quvchining o„z ota-onalarini hurmat qilish bo„yicha yutuq, kamchilik va nuqsonlarini aniqlab oladi. Sinf o„quvchilarini ota- onalarni hurmat qilish bo„yicha kelgusida yana qanday tadbirlar tashkil qilishni o„qituvchi mo„ljallash imkoniga ega bo„ladi. o„qituvchi bunday shakldagi materiallarni ko„rish magnitafonlariga yozib, o„quvchilar bilan birga tomosha qilib, voqeadagi g„oyani o„quvchilarning ongiga singdirishga harakat qilsa, sinf o„quvchilarining ota-onalarga bo„lgan hurmat, e‟tiborini tarkib toptirgan bo„ladi. Bunday voqealar mazmuni boshlang„ich sinf o„quvchilarining o„z ota-onalari oldidagi farzandlik burchi va ma‟suliyati nimalardan tashkil topishini o„rgatishda katta amaliy ahamiyatga ega. O„quvchilar ko„rgan voqeadagi qahramonlarning hatti-harakatlarining qaysi biri to„g„ri yoki noto„g„riligining guvohi bo„lishadi. Natijada har bir o„quvchi o„zida mavjud bo„lgan ota-onalarni hurmatlashga avvalgi tushunchalari bilan hozirgi ko„rsatuv yangi bilim, ko„nikmalarni qo„shib, shu sohadagi ma‟lumotlarini taqqoslashtirishga muvaffaq bo„ladi. SHundan so„ng sinf o„quvchilarining har bir oilasida o„z ota-onalarini hurmat qilish, qadrlash bo„yicha to„g„ri ilmiy tushuncha, tasavvur, ma‟lumot hamda kerakli ko„nikmalar tarkib topa boradi. Bu masala ayniqsa 1, 2, 3, 4-sinf o„quvchilarida sezilarli tarzda sodir bo„ladi. O„quvchi endi oilada ota-onalar tomonidan har doimgidek qo„yadigan topshiriqlarni ma‟suliyatli his qilib ongli raviщda bajarishga o„rgana boshlaydi. O„quvchi asta-sekin ota-onalarni hurmat qilish, qadrlashga doir yana qanday bilim va ko„nikmalar o„zi uchun zarurligini anglay boshlaydi. Oilada ota-onalarning tutgan o„rni, mavqesi juda kattaligiga har bir o„quvchi ishona boradi. O„quvchi asta-sekin oilada ota-onalarning har bir farzandning o„qishi va kundalik hayotini tashkil qilishiga u ko„rsatayotgan xizmati hamda g„amxo„rligi haqida to„g„ri ma‟lumoti orta boradi. O„quvchida ota-onaning farzandga qilayotgan xizmati va g„amxo„rligi haqida qancha ko„p hamda to„la ma‟lumot ko„payib borsa, o„z ota- onalariga bo„lgan mehr-muhabbati shu darajada ko„payib boradi. SHuning uchun boshlang„ich sinf o„qituvchisi o„z sinfida o„quvchilariga ota-onalarning farzandlarga qilayotgan va kelgusida qiladigan xizmati va g„amxo„rliklari to„g„risida har tomonlama to„la ilmiy ma‟lumot berishga alohida e‟tibor bermog„i 69
darkor. Albatta sinf o„quvchilariga beriladigan ma‟lumot shakli turlicha bo„lishi mumkin. Misol uchun, O„zbekiston telekanalida «Turmush chorrahalarida», «Dengizdan bir tomchi», «Otalar so„zi-aqlning ko„zi» kabi ko„rsatuvlarda oilada farzandlarning o„z ota-onalarini hurmat qilish, qadrlash yuzasidan shu sohadagi tushuncha va tasvvurlari hamda ma‟lumotini chuqurlashtirishga bevosita yordam beradi, deb o„ylasa to„g„ri bo„ladi. «Otalar so„zi-aqlning ko„zi» da ko„rsatilgan ko„rsatuv mazmuni oila boshlig„i keksa onaning betob bo„lib qolganligi haqida xabar beradi. Ona o„zining kichik o„g„lining oilasida yashayotganda kelini uydan arazlab ketib qolgandan keyin qiynalayotganligini onaning katta o„g„li guvohi bo„ladi. O„z onasini qiynayotgan ukasining oila sharoitidan qanoatlanmay, onasini o„zi yashaydigan xonadonga olib ketadi. Ona katta o„g„lining xonadonida bir oz yashagandan so„ng katta keliniga ham yoqmay qoladi. Bunga quyidagi voqea sabab bo„ladi: Bir kun ona choy ichishni hohlab,gazga choynakda suv qo„yadi. Ona buni unitib, xotirasidan chiqib, choynak qop-qorayib qoladi. Buni ko„rgan katta kelin ham bolalarini olib uydan ketadi. Ona shundan so„ng katta o„g„li xonadonidan ham ketishga majbur bo„ladi. Umuman mazkur ko„rsatuv oilada farzandlarning ona oldidagi farzandlik burchi nimalardan iboratligini mohirona ko„rsatib bera olgan. Oynai jahon orqali ko„rsatilgan bu tarzdagi ko„rsatuvlar boshlang„ich sinf o„quvchilarini ota-onalarni hurmatlab, qadrlashga o„rgatishda katta amaliy ahamiyatga ega deb o„ylaymiz. Bundan tashqari oynai jahondagi bunday ko„rsatuvlar oila a‟zolariga o„zaro mehr- muhabbat, e‟tibor, hurmat singari ahloqiy sifatlarni hosil qilishga ham yordam beradi. SHuning uchun o„qituvchi sinf o„quvchilari bilan birgalikda bunday turkumdagi ko„rsatuvlarni ko„rsatish magnit lentalariga yozib, sinf tarbiyaviy soatlaridan birga muhokama qilsa foydali bo„ladi. YUrtboshimiz I.A.Karimov “SHaxsan men har safar «Tohir va Zuhra», «O„tgan kunlar», «Sen etim emassan», «Mahallada duv-duv gap» kabi mumtoz filmlarimizni ko„rganda bu haqiqatga ishonch hosil qilaman. Mana shunday tom ma‟nodagi milliy asarlar nafaqat xalqimiz ma‟naviyatini yuksaltirishga, balki 70
uning go„zal qadriyatlarini butun dunyoga tanitishga ham katta hissa qo„shib kelmoqda. Kino san‟atining inson ongi va tafakkuri, jamiyat hayotiga ta‟siri beqiyos ekanini hisobga olgan holda, istiqlol yillarida milliy kinematografiyani ham har tomonlama rivojlantirish, bu borada zarur moddiy va ma‟naviy shart-sharoitlarni yaratish bo„yicha amalga oshirilgan keng ko„lamli chora-tadbirlar tufayli yangi-yangi filmlar suratga olinmoqda, ular orqali tariximiz va bugungi hayotimiz bilan bog„liq turli mavzular yoritilmoqda. O„zbek kinolari nufuzli xalqaro festivallarda sovrinli o„rinlarga sazovor
bo„layotgani, albatta, quvonarlidir. Lekin shuni ham xolisona aytish kerakki, yoshlarning tarbiyasiga chuqur ta‟sir ko„rsatadigan zamonaviy qahramon obrazi kino ekranlarimizda hali yaratilganicha yo„q. Suratga olinayotgan aksariyat filmlarda kinochilarimizning bugungi kunning haqiqiy manzarasi, uning o„tkir muammolarini chuqur his eta olmasligi, oddiy odamlar hayotidan uzoqlashib qolgani sezilib turadi” –deb o„rinli ta‟kidlagan edilar. Va yana “Buning sabablari haqida ko„p gapirish mumkin. Lekin asosiy sabablardan biri shundaki, kinosan‟ati sohasida kadrlar tayyorlaydigan oliy o„quv yurtlari ilgari O„zbekistonda umuman mavjud emas edi. Sobiq Markazdagi kino institutlarida ta‟lim olgan oz sonli o„zbek rejissyorlari va kinodramaturglari esa, afsuski, milliy ruh, milliy zamindan begona bo„lgan mutaxassislar bo„lib etishar edi va ana shunday holatning salbiy asorati va ta‟siri aksariyat kinoijodkorlarimiz faoliyatida hozirga qadar saqlanib kelmoqda. SHuning uchun keyingi yillarda milliy kinodramaturg va rejissyorlar tayyorlash dolzarb masala bo„lib turibdi. CHunki, buni ochiq tan olishimiz kerak - professional kino mutaxassislari, xususan, rejissyorlar, ssenaristlar tayyorlaydigan tom ma‟nodagi milliy maktab o„zimizda hanuzgacha shakllangani yo„q. Bu ahvolni tubdan o„zgartirish uchun yuksak badiiy mahorat bilan bir qatorda, milliy tafakkur salohiyatiga ega bo„lgan iste‟dodli yoshlarni tarbiyalash va ularni qo„llab-quvvatlash masalasiga alohida e‟tibor qaratishimiz lozim.
71
Albatta, bu yo„lda dastlabki qadamlar qo„yilayotganini aytish lozim. Masalan, Mustaqillik va Navro„z bayramlari, «SHarq taronalari» musiqa festivaliga bag„ishlangan asosiy tomosha va tantanalarni tayyorlash bo„yicha teatr va televidenie rejissyorligi, badiiy-publitsistik ssenaristlik borasida ulkan tajriba to„plandi. Ana shu boy tajribalarni har tomonlama chuqur o„rganish, umumlashtirish va shu asosda yosh ijodkorlarni tarbiyalash bo„yicha zarur nazariy va o„quv-uslubiy bazani shakllantirish, bugungi talablarga javob beradigan mutaxassislarni tayyorlash yuzasidan amaliy ishlarni keng yo„lga qo„yish bu muammolarni echish imkonini berishi shubhasiz” –deb o„rinli ta‟kidlagan edi yurtboshimiz. Download 1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|