Omuxta em ishlab chiqarish texnologiyasi

7. Omuxta emning ozuka kiymatini baxolash. Kishlok xujalik xayaonlari va kushlarning me’yorlangan ozukasining ilmiy asoslari.
Omuxta emning ozuka kiymatini baxolash omuxta emning xazm bulishi xayvonlar ustida bajariladigan maxsus tajribalar asosida aniklanadi. Omuxta emning aloxida ozuka moddalarning xazm bulishi foizlarda ifolanadi. Turli xayvonlarda xazm kilish apparatining tuzilishi turlicha. Shuning uchun aloxida turdagi xayvonlarning bir xildagi omuxta emni xazm kilish xar xil. Xar bir omuxta emning ozuka kiymati oziklantirishning oxirgi natijasi, ya’ni maxsuldorligir bilan tavsifladi.
Omuxta emning va ozuxta maxsulotlarning ozuka kiymati ozuka birligi xisoblanadi va u namligi 13%, xajmiy ogirligi 450 – 480 g/m³ bulgan 1 kg sulining ozuka kiymatiga ekvivalentdir. Xayvonlar ozukasida oksilning muxim axamiyat kasb etishini xisobga olgan xoda ozuka maxsulotlarini baxolashda ozuka birligi bilan bir katorda xul protein mikdori kursatkichi kullaniladi.
Omuxta emni baxolashda ozuka birligi soni 100 kg omuxta emga nisbatan olinadi, xul protein mikdori esa % larda ifodalnadi. Parrandalar uchun emning ozuka kiymati 100 g emlagi kilokaloriyada ifolangan almashinadigan energiya mikdori bilan baxolanadi:
Omuxta emdagi mikdori va organizmning foydalanish darajasiga kura energiya yalpi (jami), almashinadigan va maxsulotdor turlarga bulinadi. Organizmdan tashkarisida emning yonishdan xosil bulgan umumiy issiklikning mikdori yalpi energiya deyiladi. Almashinadigan energiya bir kismi organizmda almashinadigan jarayonlarni ta’minlashda, kolgan kismi – sof, yoki maxsulotdor energiya – maxsulotning xos bulishiga sarfladi.
Almashinadigan energiya mikdori buyicha omuxta emni baxolash nisbatan oddiy va anik usuldir. Bu usul emning kanday energiya mikdori parranda organizmning usishiga, tuxum xosil kilishiga, tana xaroratini boshkarishiga va boshka fiziologik jarayonlarga sarflanishni kursatadi. Muynali xayvonlar ozuka kiymati 100 g omuxta emning kaloriyligi bilan, xul proteni, kletchatka va mikrokushimchalar mikdori bilan baxoladi. Shuningdek, omuxta emning ozuka kiymatini baxolashda aloxida aminokislotalar, kletchatka, minerallar va vitaminlar mikdori xam xisobga olinadi.
Bundan tashkari, omuxta em sifatining texnologik kursatkichlari: yanchish kattaligi, boshokli usimliklarning butun uruglari mikdori, metallomagnit aralashmalar mikdori kabilar mavjud.
Jadval-1 Omuxta em va OVK ishlab chikarishda kullaniladigan asosiy turdagi x/a larning ozukaviyligi, %

№	Xom ashe turi.	100 kg emdagi ozuka birligi	100g dagi energiya almashinuvi	Xul protein	Xul eg	Klet chatk a	Mineral elementlar
							Sa	R	Na
1	Makkajuxori	130	328	8,0	4,2	2,2	0,03	0,31	0,03
2	Bugdoy	118	291	11.5	2.1	3.5	0.04	0.47	0.11
3	Arpa	113	267	11.6	2.7	5.5	0.06	0.34	0.04
4	Suli	98	257	11.0	4.7	10.3	0.12	0.35	0.17
5	Kobiksiz suli	136	295	12.8	4.7	5.3	0.03	0.14	0.08
6	Javdar	111	270	12.3	2.0	2.2	0.08	0.34	0.01
7	Ok juxori	115	300	11.2	2.8	3.0	0.01	0.24	0.06
8	Sholi	114	267	8.0	2.37	9.0	0.07	0.21	0.03
9	Singach	134	330	9.0	1.48	1.0	0.01	0.09	0.03
	gurunch
10	Nuxat	110	228	21.5	1.9	5.4	0.14	0.32	0.07
11	Soya	131	300	33.2	16.9	5.0	0.14	0.59	0.34
12	85%li donli	87	211	9.1	3.5	5.2	0.06	0.34	0.05
13	Ozukabon suli uni	136	295	12.6	4.4	7.5	0.11	0.34	017
14	Ozukabon arpa uni	147	305	12.0	2.3	5.3	0.06	0.48	0.08
15	Bugdoy ke- chagi	72	183	15.5	42	9.1	0.13	1.11	0.21
16	Maisli ozuka	112	255	21.9	5.0	6.0	0.60	0.80	0.12
17	Kungabokar kunjarasi	110	288	39.8	7.5	13.3	0.30	0.82	0.94
18	Paxta kunjarasi	106	259	30.0	7.3	13.0	0.31	0.97	0.24
19	Soya kunjarasi	125	315	38.2	7.2	5.3	0.34	0.89	0.05
20	Kungabokar shroti	104	267	38.6	3.6	14.1	0.33	0.82	0.94
21	Paxta shroti	106	255	39.0	1.3	12.7	0.24	1.15	0.35
22	Soya shroti	119	298	40.5	1.0	6.2	0.55	0.70	0.51
23	Ozuka achitkisi	107	282	40.0	1.3	0.73	2.03	1.26	0.13
24	OVK	92	278	49.0	0.3	0.60	0.38	0.57	0.30
25	Kuruk egsizlantirilgan sut	124	308	34.0	1.0	-	1.29	0.98	0.54
26	Melassa	75	178	9.9	-	-	0.25	0.02	0.17
27	Pichan uni	75	187	20.0	2.7	2.2	1.3	0.19	0.6
28	Gusht suyagi uni	71	265	37.0	12.8	2.5	13.5	6.5	2.00
29	Balik uni	82	276	47.0	2.2	-	8.0	6.4	2.70
30	Bur, oxak	-	-	-	-	-	33.0	-	-
31	Fosfat	-	-	-	-	-	48.0	41.0	-
32	Tuz	-	-	-	-	-	-	-	40.0
33	Ozukabon eg	350	871	-	98.0	-	-	-	-

Omuxta emning sifati davlat standartlari va texnik shartlar asosida me’yorlashtiriladi. Omuxta emning belgilanishiga kura (yirik shoxli xayvonlar, buzoklar, gushtga bokiladigan chuchkalar, jujalar, tuxum kuyuvchi tovuklar va boshkalar uchun) undagi xamda turli ozuka maxsulotlarning ozuka kiymati keng doirada uzgaradi 1 – jadval. Xar xil turdagi va yoshdagi xayvonlarning omuxta emiga aloxida komponentlarning maksimal kiritilish me’yorlari urnatilgan.
8. Chorva mollarini oziklantirishni me’yorlashtirish.
Chorvachilikda rivojlantirishda va ozik ishlab chikarishda mamlakatimiz turli zonalarining tabiiy va iktisodiy sharoitlari turli xildir. Chorva mollarini oziklantirish tiplari va tipovoy rastionlari ishlab chikarishda shu sharoitlar xisobga olindi. Oziklantirish tipi rastionlarning strukturasi, ya’ni ular tarkibiga kiruvchi turli ozik gruppalarining solishtirma ozikligi (ozika birligi buyicha) bilan xarakterlanadi. Oziklantirish tipining nomi odatda rastionda kaysi ozikning yoki ozik gruppalarinning kupligi bilan belgilanadi.
Mamlakatimizda turli zonalarida koramollar uchun kuyidagi oziklantirish tiplari kullaniladi: pichanli, silosli, konstentrat, silosli – pichanli, silosli – ildizmevali, silosli – jomli (turpli), silosli – senajli, silosli – senajli – konstentratli va xokazo. Yoz davrida oziklantirish tiplari asosan yashil utlarning, silosnigo va omixta emlarning kushilishlar bilan belgilanadi. Bu davrda yashil utli, utli – silosli va utli – konstentratli oziklantirish tiplari kup tarkalgandir.
Chorva mollarrini oziklantirish tiplari dexkonchilik va ozik ishlab chikarish sistemalari bilan chambarchas boglik bulib, sistemalarining rivoljlanishida xamda takomilashishida muxim axamiyat kasb etadi. Karamol va kuylarning oziklantirish tiplarigva tabiiy pichanzorlar va yaylovlarning mavjudligi katta ta’sir kursatadi. Xar kanday oziklantirish tipi baxolanganda uning xayvonlar maxsuldorligi, jumladan, maxsulot sifatiga ta’siri, xayvonlarning salomatligiga ularning kayta ishlab chikarish funkstiyalariga ta’siri va iktisodiy samarasiga xisobga olinadi.
Rastion – oziklantirish tipining konkret ifodachisidir. Agar rastionlar turli oziklarning tirlashuvi va solishtirma ogirligi buyicha ilampiy asoslangan tipga tugri kelsa va zona shart –sharoitlarini kanoatlantirsa, ular tipovoy rastionlar deb ataladi. Xar kanday tipovoy rastion – uning tuyimligi buyicha buyicha xayvonlarning extiejiga karab asosiy tuyimli moddalar bilan balanslanganligiga binoan baxolanadi. Tipovoy rastionlar yukori maxsuldorligini, kayta ishlab chikarish funkstiyasining normal faoliyatini va ozikni maxsulot bilan yaxshi ta’minlashi kerak. Shuning uchun xam chorvachilikni sanoat negiziga kuchirishda tipovoy rastionallarning ilmiy muassasalar ishlab chikadi, xujalik sharoitida esa mutaxassislar maxaliy sharoitlarni xisobga olgan xolda ularga tuzatish kiritishlari mumkin.

9. 
   Omuxta em zavodlaridagi texnologik jarayonlarning umumi y tavsifi.
   

Omuxta em ishlab chikarish taxnologik jarayoni kuyidagi asosiy jarayonlardan tashkil topgan: xom ashyoni kabul kilish, joylashtirish, saklash va uni kayta ishlashga uzatish; xom ashyoni ajratish; metalmagnit aralashmalardan tozalash; ba’zi turdagi omuxta emni ishlab chikarishda kobikli don ekinlarini kobigidan ajratish; komponentlarni maydalash; maydalangan maxsulotni elash (nazorat kilish); komponentlarni ulchash va aralashtirish, donadorlash; tayyor omuxta em maxsulotlarini kadoklash va uzatish.

9. 
   Texnologik jarayonlar va ularning samaradorligi xakida tushuncha.
   

Omuxta em ishlab chikarishdagi texnologik jarayonlar xuddi un va yorma ishlab chikarishdek, me’yoriy – texnik xujjatlarga muvofik belgilanadi. Asosiy xujjatlar bulib omuxta em, oksil vitaminli kushimchalar, premikslar xamda karbamid konstentratlari ishlab chikearish texnologik jarayonlarini tashkil kilish va boshkarish konunlari xisoblanadi. Shu xamda boshka xujjatlar asosida korxona texnik sxemasi ishlab chikiladi.
Jaraen – bu kuyilgan maksadga erishish uchun ma’lum xarakatlar majmuasi bulsa, texnik jaraen bu - xom ashega ishlov berish natijasida taeyr maxsulotni olish jaraenidir.
Texnologik jaraenining samaradorligi xom ashedan maxsulot taeyrlashga sarflangan energiyaning foydalanish darajasi bilan baxoladi. Bu samaradorlikka kayta ishlaydigan xom ashening texnik xossalari, texnik jaraenlarning tuzilishi, jixoz va uskunalarning ish rejimlari, ta’sir kursatadi.

Adabiyotlar

1. 
   Vasiyev M.G., Dodaev.Q, Isabaev I, Sapaeva Z, Gulyamova Z “Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari”. Darslik. Voris nashryoti. Toshkent – 2012y – 400b.
   
2. 
   Adizov R.T., G’affarov A.X., Xusenov S.Yu. “Donni tozalash va maydalash texnologiyasi”. O’quv qo’llanma. – T.: “TURON-IQBOL” nashriyoti,2006. -184b.
   
3. 
   В.А.Бутковский "Мукомолное производство". M., ВO
   

"Агропромиздат".1991г.

4. 
   В.А.Бутковский, Мелников Е.М. "Технология мукомолного и крупяного и комбикормового производства". M., " Агропромиздат ", 1999г.
   

5.Г.А. Егоров "Технология муки, крупы и комбикормов". M., издателство "MГУПП" 1999г.
6.Тursunxodjaev P. "Un va yorma texnologiyasi" T., TKTI 2006 y.