Omuxta yemlar, ularning turlari va tayyorlash texnologiyasi

Sut va sut qoldiqlari. Sut tabiiy ozuqa bo‘lib hayvonlar hayotining birinvchi 
haftasida eng asosiy ozuqadir unda 200 dan ortiq har xil to‘yimli moddalar 
saqlaydi.Tez hazmlanuvchi oqsil va sut qandi (laktoza) – 98% , sut yog’i – 95% 
hazmlanadi. 
Sut yemish davrida 1 oyda buzoqlar tirik vazni 2 marta cho‘chqa bolalari 5-7 
martaga oshadi. 
Sutning ximik tarkibi sut berish davriga qarab o‘zgaradi, bunga hayvon turi, 
zoti, oziqlantirish tipi va har xil fasllar asosiy tasir etuvch omillar bo’lib hisoziqa 
birliklanadi. 

---

Sigirlar tuqqandan sung 3-4 kungach uvuz suti beradi, uvuz sutida to‘yimli 
moddalar ko‘p miqdorda saqlanadi. Tuqqandan 6-7 kundan keyin og’iz suti – sut 
holiga keladi. Uvuz suti vitamin A.E ga boy mineral moddalardan magniyga boy. 
Magniy yangi tug’ilgan hayvonlarning birinchi tezagi chiqishiga yordamlashadi. 
Uvuz sutining tarkibi bug‘ozlik davrida hayvonlarni oziqlantirishga bog‘liq 
bo‘ladi. Oziqlantirish to‘liq qiymatli bo‘lmaganda ona tanasida oqsil va karotin 
etishmaganda – achigan makka silosni ko‘p berilganda uvuz suti vitamin A va 
karotinga kambag’al va kislotaligi past bo‘ladi. 
Sifatsiz uvuz suti – avval yangi tug’ilgan buzoqlarning oshqozonini buzadi 
xatto birinchi navbatda ulimga olib keladi. 
Sigir sutining tarkibi sut berish davrida o‘zgarib turadi. Quruq moda sut berish 
davrining boshida va oxirida (13,6-13,8%) ko‘p bo‘ladi. Eng kami 3-4 oyda 12-
12,8%. 
Yog’ilik darajasi sut berishiga qarab o‘zgaradi ya’ni oxirgi oylarida sutni kam beradi
yog’iligi ko‘p bo‘ladi. Sutning kimyoviy tarkibi hamma hayvonlarda har xil sigir 
sutining energetik to‘yimliligini sutning yog’ilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi 3% 
yog’ilikda 1 kg da 0,31 oziqa birligi, 4% yog’ikda – 0,36 oziqa birligi – 0,42 oziqa 
birligi. bo’ladi 
Sigir suti to‘liq qiymatli ozuqa bo‘lib hisoziqa birliklanadi. Aholining bunday 
to‘liq qiymatli ozuqaga talabi yildan yilga oshib bormoqda. hayvonlarga berish 
qisqarmoqda shuning uchun sut qoldiqlarini va suniy sut berilmoqda. 
Sut qoldiqlari – ayron, sut zardoziqa birliki va paxta shroti. Yog’i olingan sut 
(oziqa birlikrat) va paxtaning to‘yimliligi sutga nisbatan 2 barabar kam. Sut 
zardoziqa birlikining to’yimligi esa 3 marta kam. 
Sut qoldiqlarida yog’ kam lekin hamma suvda eruvchi vitaminlarni uzida 
saqlaydi. Sut zardoziqa birlikida oqsil sutga, ayronga va paxtaga nisbatan 4 baroziqa 
birlikar ko‘p (quruq moddaga nisbatan). 
1 kg quritilgan sut zardoziqa birliki 1,37 oziqa birligi 119 g hazimlanuvch 
protein 12 g.ga yaqin Sa ,7 g P saqlaydi. Quruq yog’i olingan sutni suniy sut 
tayyorlashda ishlatiladi. Suniy sut tayyorlash uchun yog’i olingan sutni asos qilib 
unga hayvonot yoki o‘simik yog’idan 17-20%, makro_ mikroelyementlar tuzi, 
antibiotik, vitaminlar va boshqa moddalar qushiladi, chunki hayvonlarning 
ishtaxasini ochadi va ta’mini yaxshilaydi. Buzoqlarga qoramol yog’i, cho‘chqa 
bolasiga cho‘chqa yog’i qo‘zilarga qo‘y yog’i qo’shish maqsadga muvofiqdir. 
Hayvonot yog’ida o‘simik yog’iga nisbatan urin almashmaydigan yog’ kislotalari 
ko‘p. 
Rossiya Ilmiy Tatqiyqot Instituti quruq sut o‘rnini bosuvchi sutning retsyeptini 
ishlab chiqishga erishgan. 
Baliq yog’i - 15-20% 
Ayron (oziqa birlikrat) – 70% 
Laktoza – 3-6% 
Soya pudrasi – 0,5-2% 
Achitqi – 3-5% 
So‘li uni – 2-3% 
Biofasfat – 1%. 

---

TSXA (Timiryazev nomli qishloq xo’jalik akadyemiyasi yog’i olingan sut (ayron) 
o‘rniga sut qushib beradi.
Buzoqni oziqlantirishdan avval aralashtirib 40-50 
0
S ga qizdiriladi keyinchalik 35-
38
0
S sovitilib hayvonlarga ichiriladi. Iqtisod qilingan 800 kg ayron tarkibida oqsil 
tibbiy me’yor bo‘yicha katta eshdagi odamlarning 2 tasiga etadi. 
Ko’pchilik xo‘jaliklarda o’zlari o’zida bor ozuqalardan ham tayyorlamoqda, 
bunga don uni, o‘t pichanni uni, suv, o‘t uni va boshqalar lekin bular hech qachon 
ham tanasini tulig’icha qondirmaydi shuning uchun bu sut o‘rnini bosmaydi 
qo‘shimcha oziqlantirish deb hisoziqa birliklash mumkin. 
Baliq uni – bu eydirishga yaroqsiz baliq navlaridan va konserva ishlab 
chiqarish sanoati qoldig’i – boshi ichki a’zolaridan tayno‘rlanadi, nimadan 
tayyorlanganligiga qarab 1 kg da 0,9-1,5 oziqa birligi 480-630 g hazimlanuvch 
protein, 20-80 g Ca va 15 g P saqlanadi. Baliq qoldiqlarini quritish uchun avval 
siqiladi (preslanadi) ajralib chiqgan suvning bir qismidan baliq yog’i olinadi. 
Quritilgan Baliq qiymasi aminokislotalar va B guruh vitaminlar manbaidir. 
Davlat talabi bo’yiicha baliq unining namligi kuo’pi bilan 12% protein kami 
bilan 48%, yaxshi navida 70% yog’ kupi bilan 10% achchiq fosforli kalsiy, 28-30% 
Osh tuzi bilan 5% metal birikmalari 1 kg da 0,1 kg dan oshmasligi kerak. Baliq yog’i 
va uni buzilmaslik uchun antioksidantlar qushiladi va saqlashda ko‘p qavatni qogoz 
qoplarda saqlanadi. 
Baliq uni – to’liq qiymatli oqsillarga, mineral moddalarga, vitaminlarga boy 
bo’lgan kuchli ozuqadir. Organik moddaning hazmlanish darajasi 85-90% 
aminokislotalar saqlashiga qarab tovuq tuximiga yaqin keladi. 1 kg da51 g lizin, 15 
g metionin va 5,7 g triptofan saqlaydi. 
Tirik baliq hayvonlar uchun kerakli hamma vitaminlarni saqlaydi. Kayta 
ishlash yuqori haroratga chidamsiz vitaminlar yuqolish mumkin. B guruh 
vitaminlarni ko‘p saqlaydi. 
Baliq uni to‘liq qimmatli oqsilga Ca. P va B guruh vitaminlarga boy 
bo‘lganligi uchun cho‘chqa va parrandalar ratsioniga omixta yem ishlab chiqarishda
qo’llaniladi. 
Yosh cho’chqalarni oziqlantirish uchun tayerlangan omixta yyemga 10-12% 
katta yoshdagilar uchun tayerlangan omixta yyemga 5% gacha qushiladi.Baliq uni 
qushilgan omixta yyem cho‘chqalarning tirik vazni o‘sishini va tuhum beruvchi 
tovuqlarning pushtdorligi 20-25% ga oshiradi va mahsulot birligiga sarflanadigan 
oziqa birligini 15-20% ga kamaytiriladi. 
Bu omixta yyem cho‘chqa bolasi va jo‘jalarning hayotchanligini oshiradi. 
Yuqori mahsuldorli sog’in sigirlarga 1 kunda 1,5-2,0 kg gacha berganda yaxshi 
natija beradi. 
Bu hayvonlarning tanasidan oqsilli va mineralli almashinuvni tug‘rilaydi. 
Baliq uni tayyorlash qimmatga tushadi shuning uchun uni konservirovka qilish 
maqsadga muvofiq. 
75% namlikdagi 1 tonna Baliq qiymasini (qoldig’ini) konservirovka qilish 
uchun 16 l sulfat kislota yoki 20 kg kristall pirosulfat natriy yoki 1,5 l 85% li 
chumoli kislotasi sarflanadi. Osh tuzi ishlatilmaydi. 
Kraba uni – krabani (chig’onoqli) qayta ishlashdan qolgan qoldiq 1 kg da 0,3-
0,75 oziqa birligi 250-280 g hazimlanuvch protein 80-85 g Ca 100-105 g P saqlaydi. 

---

Go‘sht suyak va go‘sht uni – qushxonalarda va eyish uchun yaroqsiz bo‘lgan 
tanasi, suyaklardan, ichki a’zolaridan hammalardan va boshqa go‘sht qoldiqlaridan 
tayyorlanadi 1 kg da 0,92 oziqa birlik, 350 g hazimlanuvch protein (go‘sht-suyak 
uni) go‘sht unida esa 1,2 oziqa birlik va 420-650 g hazimlanuvch protein saqlaydi. 
Go‘sht qoldiqlarining to’yimliligi va tarkibi (1 kg) 
ozuqa 
Namligi kupi 
bilan,% 
Protein kami 
bilan,% 
Yog’ kupi bilan 
Kul kupi 
bilan,% 
Go‘sht-suyak uni 
9 
50 
9 
23 
Go‘sht uni 
10 
65 
12 
12 
Qon uni 
9 
81 
3 
6 
Jizza uni 
11 
54 
19 
16 
Go‘sht uni lizin manbaidir lekin metionin va triptofanni kam saqlaydi ona 
cho‘chqalar uchun tayyorlangan omixta yemga 15% bo‘rdoqiga qo‘yilgan cho‘chqa 
va jo‘jalarni 10% go‘sht va go‘sht-suyak uni qo’shining mumkin. 
Qon uni – qoni suv bilan yuvishdan suyak bilan birgalikda 5% gacha suyaklar 
olinadi. Qum-qungir rangda bo‘ladi. 1 kg da 0,92-0,98 oziqa birlik 650 g gacha 
hazimlanuvch protein saqlaydi biologik qiymati uncha yuqori yemas. Metionin, 
izoleytsin va litsinlarni kam saqlaydi. Cho‘chqa va parrandalar uchun tayyorlangan
omixta yyemlarga 10% gacha qushiladi undan ko’p qo’shilsa ich ketish kasallikga 
olib kelishi mumkin. 
Jizza uni – hayvonlarni ichki yog’larini eritib yog’i olingandan keyingi qoldiq 
1 kg da 0,9 oziqa birlik va 520 g hazimlanuvch protein saqlaydi, triptofanga 
kambag’al bo‘ladi. Yog’ni ko‘p saqlaydi 19% gacha shuning uchun uzoq vaqt 
saqlash mumkin yemas omixta yemga qushib tayyorlanganda tezda hayvonlarga 
berish zarur. 
Ozuqabop hayvon yog’i – go‘sht kombinatlarda (qushxonalarda) eyishiga 
yaroqsiz gavdalarni cho‘chqa va qo‘ylarning yog’i mustaxkam berkitilgan yog’och 
buchkalarda saqlanadi. Ko‘p vaqt saqlanishi kerak bulsa antioksidantlar qushiladi. 
Hayvon yog’i suniy sut tayyorlashda, tuxum beruvchi tovuqlarga qo‘shimcha 
energiya berishda omixta yemlarga 5-7% qushiladi. Namligi 0,5% erish darajasi 42
0
C dan oshmasligi lozim. 
Parranda pati uni – parrandalarning patini qoldig’i, buni tayyorlash uchun 
dumi va tanasidagi patlarini yuqori haroratda katta bosim bilan kislotada qayta 
ishlashdan olinadi. 
1-navli unida namligi 12% oshmasligi protein 70% dan kam bo’lmasligi, yog’ 
3% ko‘p 12% gacha bo’linishi lozim. 
1kg da 0,8 oziqa birlik va 500 g hazimlanuvch protein saqlaydi, lizin, metionin va 
triptofanlarga kambagal bo‘ladi. Pat uni parranda. Cho‘chqa va kavshovchi 
hayvonlarga omixta yem ishlab chiqarishda qo‘shimcha sifatida ishlatiladi. 
Ipak qurti qoldig’i – ipak qurti va boshqalardan qolgan qoldiqlarni quritish 
natijasida olinadi. 

---

1 kg da 0,84 oziqa birlik 407 g hazimlanuvch protein 2-7 g kaltsiy, 7,4 g fosfor, 20% 
gacha yog’ saqlaydi ko‘p vaqt saqlash mumkin emas, havza baliqchiligida omixta 
yem tayyorlashjda ishlatiladi. 
Teri sanoati qoldig’i – Teriga qayta ishlav berishdan keyin qolgan qoldiq 
bo’lsa mezodermadan, xromli kroshkadan chiqqan chiqindilari ostida bo‘ladi. 
Mezodermadan tayyorlangan unning tarkibida 85-90% xom protein, 2-3% 
yog’ va 1,5-2,9% ko‘p saqlaydi protein triptofan va sistinni kam saqlaydi.