Қон яратувчи ва иммун-ҳимоя органлари

Qon bilan ta’minlanishi. Timusning po‘stloq va mag‘iz zonalari deyarli mustaqil qon 
tomirlar sistemasiga ega. Timusga kirgan arteriyalar bo‘laklarni ajratib turuvchi biriktiruvchi 
to‘qimada bo‘laklararo arteriyalarni hosil qiladi. Ularning bir qismi bo‘laklar ichiga kirib, 
po‘stloq va mag‘iz zonalar orasidagi chegara zona bo‘ylab yo‘naluvchi arteriolalarni hosil qilsa, 
ikkinchisi esa biriktiruvchi to‘qima ostidagi arteriolalarga bo‘linadi. Bu arteriolalardan 
kapillyarlar tarmoqlanib, po‘stloq zonada zich joylashgan kapillyarlar to‘riga tutashib ketadi. Bu 
to‘rga yuza tomondan, ya’ni biriktiruvchi to‘qimadan kiruvchi kapillyarlar ham qo‘shiladi. 
Kapillyarlar po‘stloq zonaning yuza qismida yoysimon burilib, ichkariga yo‘l oladi va chegara 
zonada postkapillyar venulalarga quyiladi. 
Po‘stloq moddaning qon bilan ta’minlanishining uziga xos xsususiyatlari: 
a) po‘stloq moddada faqatgina kapillyarlar to‘ri joylashadi; 
b) 
kapillyarlar 
atrofida 
«qon-timus» 
to‘sig‘i 
borligi 
tufayli 
antigenlar 
po‘stloq 
zonaga 
o‘tmaydi 
yoki 
juda 
tanlab 
o‘tkaziladi. 
Natijada, 
po‘stloq 
zonada 
T-limfotsitlar- 
ning 
antigenga 
bog‘liq 
bo‘lmagan 
differentsiallashuvi 
amalga 
oshadi. Chegara zonada joylashgan arteriolalardan tarmoqlangan kapillyarlarning bir qismi 
mag‘iz zonani qon bilan ta’minlaydi. Bu kapillyarlar yana qaytib chegara zonaga keladi va 
postkapillyar venulalarga quyiladi.
v) po‘stloq va mag‘iz moddalardan qon yig‘uvchi postkapillyar venulalar bir-biri bilan 
qo‘shilmay, alohida venalar shaklida timusdan chiqib ketadi.
g) mag‘iz zonaning kapillyarlarida «qon-timus» to‘sig‘i bo‘lmaydi. Bu zonadagi T-
limfotsitlar postkapillyar venulalar orqali timusdan chiqishi yoki unga yana qaytib kirishi 
(retsirkulyatsiya qilishi) mumkin. Retsirkulyatsiya jarayonida postkapillyar venulalarning o‘ziga 
xos baland prizmatik tuzilishga ega bo‘lgan endoteliy hujayralari muhim rol o‘ynaydi. 
Timusning yoshga qarab va ba’zi hollarda o‘zgarishi. Ayrisimon bez yosh bolalarda juda 
yaxshi taraqqiy etgan bo‘ladi.Tug‘ilgandan to balog‘at yoshiga yetguncha uning kattaligi va 

---

og‘irlign ma’lum bir darajada saqlanib turadi. Jinsiy balog‘at yoshiga kelib timusning og‘irligi 
o‘rtacha hisobda 37—40 g atrofida bo‘ladi. 25—30 yoshdan keyin timusda aks taraqqiyot davri, 
ya’ni yoshga ko‘ra involyutsiyasi boshlanadi. Bu jarayon ayniqsa timusning po‘stloq zonasida 
yaqqol ifodalanadi. Bu zonada timotsitlar sonining kamayib borishi, retikuloepitelial hujayralar 
o‘rnida yog‘ hujayralarining paydo bo‘lishi va makrofaglar sonining ko‘payishi kuzatiladi. 
Involyutsiya jarayoni mag‘iz zonada ham sodir bo‘ladi. Bu zonada ham yuqoridagidek 
timotsitlarning kamayishi, retikuloepitelial hujayralarning o‘rnini yog‘ to‘qimasi egallashi 
ko‘rinadi. Gassal tanachalari esa ancha paytgacha saqlanib qoladi. Shuni ta’kidlash kerakki, o‘ta 
qarigan, ammo sog‘ organizmda timusning faoliyati nisbatan sust saqlanib qoladi. 70—75 
yoshlarga kelib timusning og‘irligi faqat 5—6 g atrofida bo‘ladi. Bunda bez parenximasining 
asosiy qismini yog‘ to‘qimasi tashkil etib, uning orasida juda kam miqdorda timotsitlar va 
retikuloepitelial hujayralar uchrashi mumkin. Kamdan-kam holatlardagina timusning yoshga 
nisbatan involyutsiyasi bo‘lmasligi mumkin. Bu holat «status timo-limfatikus» deb atalib, 
timusda va boshqa periferik immun-himoya organlarida limfotsitlar soninnng oshib ketishi bilan 
ifodalanadi. Ko‘pincha bu holat buyrak usti bezining po‘stloq moddasi ishlaydigan 
glyukokortikoid gormonlarning yetishmovchilngi bilan birga kechadi. Garchi timusda 
limfotsitlar ko‘p bo‘lsa-da, ularning faoliyati to‘liq bo‘lmaydi, shuning uchun ham bunday 
odamlar mikroblar va zaharli moddalar ta’siriga juda chidamsiz bo‘ladi. 
Timusning yoshga nisbatan, asta-sekin kechadigan aks taraqqiyotidan tashqari, ba’zi bir 
holatlarda uning tez sodir bo‘ladigan involyutsiyasi ham uchraydi. Bu jarayon aksidental 
(tasodifiy) involyutsiya deb atalib, turli xil o‘ta kuchli salbiy ta’sirotlar (og‘ir jarohatlar,
zaharlanish, haddan tashqari ochlik, radiatsiya, SPID virusi va hokazolar) natijasida ro‘y 
berishi mumkin. Bunda timusda, ayiiqsa uning po‘stloq zonasida, timotsitlarning birdaniga ko‘p 
miqdorda halok bulishi (timotsitoliz yoki limfotsitoliz) va ularning makrofaglar tomonidan 
fagotsitoz qilinishi kuzatiladi. Natijada, po‘stloq va mag‘iz moddalar orasida chegarani ajratib 
bo‘lmaydi.
Aksidental involyutsiya o‘zining qayta tiklanish imkoniyati bilan yoshga nisbatan 
kechadigan involyutsiyadan keskin farqlanadi. Agar organizmga ko‘rsatilgan salbiy ta’sirlar 
to‘xtatilsa, timus o‘zining oldingi holatiga qaytishi mumkin. Shu tufayli timusda bo‘ladigan 
aksidental involyutsiyani ko‘ra bilish va uning oldini olish tibbiyot fani uchui muhim nazariy va 
amaliy ahamiyatga egadip.