Onlayn va mobil banking

Moliya bozori risklari, ularni baholash va boshqarish; .

Sherov Uzoqboy

. Moliya bozori risklari: mohiyati, asosiy turlari va baholash usullari

• . Moliya bozori risklari: mohiyati, asosiy turlari va baholash usullari
• Investor tomonidan qabul qilinayotgan har qanday moliyaviy qaror risk bilan bevosita yoki bilvosita bogʻliq boʻladi. Bu moliya bo-zorida yaqqol oʻz aksini topadi. Bunga 2008 yildagi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz, uning sabablari va oqibatlari misol boʻlishi mumkin. Bozor nuqtai nazaridan risk – bu aktiv narxini koʻzda tutilmagan va kutilmagan tarzda oʻzgarishidan kelib chiqadigan yoʻqotishlar riski hisoblanadi.
• Moliyaviy instrumentlarni sotib olish bilan bogʻliq risklar moliya bozorida salbiy iqtisodiy hodisalar vujudga kelishi bilan bogʻliq boʻladi va quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin: (1) foyda darajasi kutilayotgan darajadan past boʻlishi yoki umuman kuzatilmasligi; (2) qimmatli qogʻozning qiymati tushganda investor kiritgan kapitalining maʼlum qismini yoʻqotilishi; (3) qimmatli qogʻozning qadrsizlanishi.
• Bunday oqibatlar shubhasiz potensial investor qaroriga taʼsir oʻtkazadi. Investorlar moliya bozoridagi risklar mohiyatini bilish, toʻgʻri baholash va ularni samarali boshqarish uchun moliya bozoridagi risklarlarni ikkiga boʻlishida, yaʼni: bozor (yoki tizimli, diversifikatsiya qilinmaydigan) risklari va bozordan tashqari (yoki oʻziga xos, tizimsiz, diversifikatsiyalanadigan) risklar.

44 Nicolas Blancher, Srobona Mitra, Hanan Morsy, Akira Otani, Tiago Severo, and Laura Valderrama. Systemic Risk Monitoring (SysMo) Toolkit – A User Guide. IMF Working paper, July 2013.

• 44 Nicolas Blancher, Srobona Mitra, Hanan Morsy, Akira Otani, Tiago Severo, and Laura Valderrama. Systemic Risk Monitoring (SysMo) Toolkit – A User Guide. IMF Working paper, July 2013.
• 179
• - tepadan pastga usuli. Masalan Markaziy Bank tomonidan yagona metodologiya boʻyicha butun tizim (tijorat banklari)ni testdan oʻtkazilishi.
• Pastdan tepaga usulda har bir bank oʻzining riski va yoʻqotishlari tizim yoki kontragentlarga taʼsiri yoki oʻzaro taʼsirini emas, balki oʻz faoliyatiga taʼsirini baholaydi.
• 11.1-jadval
• Stress-test kamchiliklari va afzalligi
• Kamchiliklar
• Afzallik
• Statistik maʼlumotlarni toʻplashda yoʻqotishlar kuzatilishi;
• Stress sharoitida banklar chiziqli ha-rakatlanmasligi (har bir bank oʻzga-cha reaksiya koʻrsatishi).
• Nazorat organiga murakkab tizimli modellarni ishlab chiqishi uchun mo-liyaviy institularda toʻplangan riskning konsentratsiyasi va koʻlami haqida dastlabki maʼlumot berishi.

• . Stress-test usuli. Stress-testlar alohida moliyaviy institutni yoki butun tizimni makroiqtisodiy yoki makromoliyaviy oʻzgarishlariga nisbatan qanchalik zaifligini baholashga xizmat qiladi. Stress-testlar boshqa usullardan farqli tarzda tizimli riskni vujudga kelish ehtimolligini emas, balki agar oʻzgarish (shok) roʻy bersa, oqibatlar qanaqa boʻlishini aniqlaydi. Stress-test oʻtkazilishida odatda bir yoki bir nechta (pozitiv, oʻrta, negativ) ssenariylardan foydalaniladi. Ular dastlabki shok kattaligi, prognozlash gorizonti, risk omillarini stress-test obyektining barqarorligiga salbiy taʼsirining darajasi kabi parametrlar boʻyicha farqlanadilar.
• Stress-testning quyidagi yoʻnalishlari mavjud:
• - pastdan tepaga usuli. Masalan banklar oʻzining yoʻqotishlar darajasini har bir ssenariy boʻyicha mustaqil aniqladilar va umumlashtirish uchun yuqori turuvchi megaregulyator (Markaziy Bank)ga taqdim etadilar.

• 2. Tizimli riskni erta aniqlash indikatorlari. Ushbu usulning mohiyati tizimdagi risk darajasini taqriban aniqlaydigan iqtisodiy indikatorlar aniqlagan chegaraviy qiymatdan yuqori boʻlgan davrlarni aniqlaydi va bu inqiroz boshlanishiga xabar vazifasini bajaradi. Inqiroz boʻyicha erta xabar berish tizimiga misol tariqasida Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan qoʻllaniladigan moliyaviy barqarorlik koʻrsatkichlari majmuini keltirsa boʻladi.45 Ushbu tizim ikkita indikatorlar guruhiga boʻlinadi:
• 1. CAMELS46 indikatorlari moliyaviy inqirozning mikroiqtisodiy tarkibini xarakterlaydi. U asosiy kapital darajasi, aktivlar sifati, bosh-qaruvning ishonchliligi, foydalilik, likvidlilik va bozor riskiga taʼsir-chanlik kabi koʻrsatkichlardan tarkib topadi.
• 2. Makroiqtisodiy indikatorlar. Ularga iqtisodiy oʻsish surʼati, toʻlov balansi holati, inflyatsiya darajasi, foiz stavkasi va valyuta kursi kabi makroiqtisodiy koʻrsatkichlar kiradi.

• 45 Indicators of financial stability. Compilation Guide – Washington, DC, USA: International Monetary Fund, 2007
• 46 CAMELS indekatorlari guruhining nomi uning tarkibiga kiruvchi indikatorlarning bosh harfidan tuzilgan abbreviatura hisoblanadi, ya’ni Capital adequacy, Asset quality, Management, Earnings, Liquidity, Sensitivity kabi moliyaviy ko‘rsatkichlardan iborat.
• 180
• Erta xabar berish indikatorlari usuli boʻyicha tanqidlar shundan iboratki, ular inqirozdan keyingi siljishlar taʼsirini, yaʼni inqiroz boshlanganidan keyingi koʻrsatkichlar oʻzgarishini inobatga olmaydi.47 Shuningdek hech bir kafolat yoʻqki oldingi yil qayd qilingan qonuniyatlar kelgusi yilda ham oʻz kuchida qolishiga. 3. VaR (Value at Risk)ga48 asoslangan hisoblash uslubiyoti. 1990-yillar yarmidan to hozirgi kunga qadar yirik xalqaro banklar va regulyatorlar boshchiligida deyarli barcha moliyaviy institutlar risk metrikasi49 sifatida VaR (Value at Risk – riskning qiymatdagi oʻlchovi, risk ostidagi qiymat yoki riskning qiymati)dan foydalanishadi. VaRning bunday umumqabul qilinishi koʻplab munozaralarga sabab boʻldi. Aksar olimlar metrika subadditiv boʻlmagani, yaʼni divesifikatsiya tamoyillariga va bundan kelib chiqib zamonaviy portfel nazariyasi asoslariga teskari boʻlishi sababli, unga qarshi chiqishdi. (munozara boʻyicha maʼlumotni Szegö (2004) ilmiy ishida koʻrsa boʻladi) VaR koʻrsatkichi maʼlum shartlar ostida t vaqt oraligʻida investorning maksimal yoʻqotishlarini ifodalaydi.50 Rasman bu koʻrsatkich t davr uchun va berilgan α aniqlik darajasi bilan maʼlum aktiv yoki aktivlar portfeliga egalik qilishdan kutilayotgan maksimal yoʻqotishlar VaR qiymatidan oshmaslik ehtimolligi α-ga teng boʻlgan qiymatni baholaydi. Boshqacha aytganda, α ehtimollik bilan Vt aktiv (portfel) qiymatit vaqtda oʻzining V0 dastlabki qiymatidan [0; t] davr oraligʻida VaRdan ortmaydigan qiymatga ogʻmaydi:

Agar, ehtimollik VaRdan ortiq holda zarar koʻrish ehtimolligi 1–α ga teng boʻladi:

• Agar, ehtimollik VaRdan ortiq holda zarar koʻrish ehtimolligi 1–α ga teng boʻladi:
• 47 Solntsev O.G., Pestova A.A., Mamonov M.E., Magomedova Z.M. Experience in Developing Early Warning System for Financial Crisis and the Outlook for the Banking Sector in Russia in 2012. // Journal of the New Economic Association, № 12, 2011], URL: http://www.forecast.ru/_ARCHIVE/Analitics/EcoAs/CMASF12-2011.pdf 48 VaR ko‘rsatkichi Bazel qo‘mitasi, Xalqaro svop va hosilaviy instrumentlar assotsiatsiyasi, AQSH milliy sug‘urtachilar assotsiatsiyasi tomonidan tartibga solish instrumenti sifatida foydalanish uchun tavsiya etilgan. .
• 49 Bozor risk metrikasi – bu portfel kelgusi qiymatining noaniqligini o‘lchash mezoni, ya’ni portfel daromadi (foyda yoki zarar)ning noaniqligini hisoblash o‘lchov birligi hisoblanadi. Uning bosh maqsadi – kutilayotgan (muljallangan) qiymatdan chetlanishlar ehtimolligini aniqlash hisoblanadi.
• 50 Crouhu M., Galai D., Mark R. Risk management. – N.Y.: McGraw Hill, 2001
• 181
• . Eʼtibor qilsak, matematik nuqtai nazardan VaR koʻrsatkichi α tartibdagi tasodifiy ifoda taqsimotining kvantili hisoblanadi. Umumiy holatda F(x) uzluksiz taqsimot funksiyasiga ega tasodifiy Xning α tartibdagi kvantili (quantil) deb
• ni qanoatlantiradigan shunday
• qiymatki, u uchun hodisaning ehtimolligi α ga teng boʻladi:
• Quyidagi jadvalda oʻrta qiymatdan chetlanish ehtimolliklariga mos keluvchi, standart chetlanishlar sonda ifodalangan normal taqsimot kvantillari keltirilgan.

• Normal taqsimot kvantillari Ehtimollilik α, % 99,99 99,00 97,72 95,00 90,00 84,13 50,00 Kvantil iα 3,715 2,326 2,000 1,645 1,282 1,000 0,000
• Ushbu koʻrsatkichdan α ehtimollikdan ortmaydigan yoki 1–α ehtimollikdan ortishi mumkin boʻlgan yoʻqotishlar yoki zarar koʻrishning chegaraviy qiymatini aniqlash uchun foydalanish mumkin.
• Agar narxlar oʻzgarishining ehtimolli taqsimoti normal taqsimot qonuniga boʻysunsa, VaRmiqdorini quyidagi formula boʻyicha hisoblash mumkin:
• ,
• bu yerda
• – aktiv (portfel)ning dastlabki qiymati;
• – koʻrilayotgan davr (risk gorizonti);
• – t vaqt davomida aktiv (portfel) qiymati yoki daromadining standart chetlanishi;
• –ahamiyatlilikning tanlangan darajasi.
• Demak VaR ikkita parametr bilan ifodalanadi:
• 1) ahamiyatlilik darajasi (significance level) – α yoki ishonchlilik darajasi (confidence level) – 1-α;
• 2) savdo kunlari orqali oʻlchanadigan risk gorizonti (risk horizon) – h.
• Odatda ahamiyatlilik darajasi tashqi subyekt tomonidan belgila-nadi. Misol uchun Bazel II kelishuvi doirasida tijorat banklari oʻzla-rining bozor risklarini VaR yordamida baholayotganlarida ahamiyat-
• 182
• lilik darajasini 1% deb olishadi, yaʼni bu 99% ishonchlilik darajasi hisoblanadi. Kredit reytingi agentliklari esa bundan ham jiddiyroq daraja belgilashadi, yaʼni yuqoriroq ishonchlilik darajasi (0,03% ahamiyatlilik yoki 99,97% ishonchlilik darajasi)ni qoʻllashadi. Bunday tashqi regulyatorlar boʻlmagan taqdirda VaRning ahamiyatli-lik/ishonchlilik darajasi foydalanuvchining riskka nisbatan yondashu-viga bogʻliq hisoblanadi. Foydalanuvchi qancha konservativ boʻlsa, shuncha α qiymati past boʻladi va mos ravishda ishonchlilik darajasi ham shuncha yuqori qoʻllaniladi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT