O’qitish jarayoni o’zaro bog’liq bo’gan qismlarni: predmet mazmunini

Kurs ishining maqsadi – mеn o`z kurs ishimda O’qitishga qo’yiladigan didaktik talablar haqida umumiy tushuncha bеrishni va asosiy yangi innovatsion usullarni o`rganishni o`z oldimga maqasad qilib qo`yaman.
Kurs ishining vazifasi – O’qitishga qo’yiladigan didaktik talablar to’g’risidagi bilimimni rivojlantirish.
Kurs ishi tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 35 sahifani tashkil etadi.

I bob. O’qitishga qo’yiladigan didaktik talablarning asosiy ta’rif va tasniflari.
1.1. O’qitishga qo’yiladigan didaktik talablarning o’ziga xos asosiy tushunchalarini yoritish
O’qitishga qo’yiladigan didaktik talablarning o’ziga xos asosiy tushunchalarini yoritish.
“Didaktika” atamasi o’zining kelib chiqishi qadimgi Yunonistonga bog’liq. Didaktika- pedagogikaning ta’lim va tarbiya muammolarini ishlab chiquvchi qismi. Bu so’z birinchi marta nemis o’qituvchisi V.Ratkening asarlarida o’qituvchilik san’atini bildirish uchun paydo bo’ldi. Didaktikani ham Y.A. Komenskiy o’zining mashhur "Buyuk didaktika" asarini 1657-yilda nashr etgan. XIX asr boshlarida. I.F. Gerbart didaktikaga tarbiyaviy ta’limning yaxlit va izchil nazariyasi maqomini berdi.
Zamonaviy ma’noda didaktika ta’lim va tarbiya muammolarini o’rganuvchi va tadqiq qiluvchi ilmiy bilimlarning eng muhim tarmog’idir. Didaktika - nazariy va ayni paytda amaliy fan bo’lib, real ta’lim jarayonlarini o’rganadi. Didaktik tadqiqotlar natijasida olingan bilimlar ta’lim mazmunini o’zgaruvchan maqsadlarga muvofiqlashtirish, ta’lim tamoyillarini belgilash, usul va vositalarni belgilash, yangi ta’lim texnologiyalarini yaratish imkonini beradi.
Ta’lim jarayonining mazmuni asosida ta’limning shakl va metodlari belgilanadi. Ta’lim muassasalari oldida turgan vazifalarning hal etilishi mashg’ulot mazmuni, ta’lim shakli, metodlari hamda vositalarining samaradorligiga bog’liq bo’ladi. Ta’lim shakli, metodlari va vositalari o’quvchilarni kasb tanlashga yo’llash, ularda chuqur bilim dunyoqarashni hosil qilish ishiga xizmat qiladi².
Ta’lim va ta’lim nazariyasi sifatida didaktika o’ziga xos tushunchalarga ega. Asosiy didaktika toifalari quyidagilardir: o’qitish, o’rgatish, o’qitish, tarbiyalash, bilim, ko’nikmalar, shuningdek, o’qitishning maqsadi, mazmuni, tashkil etilishi, turlari, shakllari, usullari, vositalari, natijalari (mahsulotlari). Demak, ta’rif quyidagilarga qisqartiriladi: didaktika - o’qitish va tarbiyalash, ularning maqsadlari, mazmuni, usullari, vositalari, tashkil etilishi, erishilgan natijalar haqidagi fan.
Didaktikaning tamoyillari- bular ta’lim jarayonining mazmuni, tashkiliy shakllari va usullarini uning umumiy maqsad va qonuniyatlariga muvofiq belgilab beruvchi asosiy qoidalardir. Ya’ni, o’rganish tamoyillari qonunlar va qonuniyatlardan ko’zlangan maqsadlarga muvofiq foydalanish usullarini tavsiflaydi.
Didaktik ijodkorlik- o’quv materialini tanlashning turli usullarini, uni qo’llash usullarini ixtiro qilish bo’yicha ta’lim sohasidagi faoliyat. Didaktik tushuncha o`qitishning maqsadlari, tashkiliy tamoyillari, mazmuni, shakllari va usullarining birligi bilan shakllangan tuzilmalarning ichki yaxlitligi bilan tavsiflanadi. An’anaga ko’ra, pedagogikada uchta tub farqli tushuncha mavjud:

• 
  didaktika I.F. Gerbart;
  
• 
  didaktika D.Dyui;
  
• 
  zamonaviy didaktika.
  

Gerbartning fikricha, ta’limning oliy maqsadi - axloqiy shaxsni, axloqiy jihatdan kuchli xarakterni shakllantirish. Bunga to’g’ri pedagogik yo’l-yo’riq, intizom va tegishli tayyorgarlik orqali erishish mumkin. Dyui o’quvchilarning o’z faolligini rivojlantirishga urg’u berdi.
Didaktik nazariyalar va tushunchalar. Muayyan didaktik nazariya yoki kontseptsiya o’quv jarayonining mohiyatini tushunishga asoslanadi. Didaktik nazariya yoki kontseptsiyani baholash uchun quyidagi mezonlar ilgari suriladi: ma’lum bir nazariya yoki kontseptsiyaga muvofiq tashkil etilgan o’qitishning samaradorligi va samaradorligi. O’qitish samaradorligining asosiy ko’rsatkichlari sifatida o’quv maqsadlari va ta’lim natijalari (shaxsdagi yangi shakllanishlar, aqliy o’zgarishlar, bilim sifati sifatida qabul qilinishi mumkin) orqali aniqlangan belgilangan me’yorlarga to’liqlik va yaqinlik darajasi olinadi. , faoliyat usullari, fikrlash darajasi). O’qitish samaradorligi maqsadga erishish darajasini emas, balki sarflangan mehnat, vaqt va resurslarni (moddiy, iqtisodiy, insoniy) ko’rsatadi.
Didaktik ensiklopediya tushunchasi. Bu yoʻnalish tarafdorlari (J.A.Kamenskiy, J. Milton, I.B. Basedov) taʼlimning asosiy maqsadi oʻquvchilarga nihoyatda katta hajmdagi ilmiy bilimlar va hayotiy tajribani oʻtkazishdan iborat deb hisoblaganlar. "Ensiklopedist" voqelik, hodisa, hodisa yoki jarayonning ma’lum bir qismini tushunish mazmuni va chuqurligi o’rganilayotgan o’quv materialining miqdori bilan to’g’ridan-to’g’ri proportsional deb hisoblaydi. Bunday holda, ta’lim mazmuni ma’lumotlar bilan ortiqcha yuklanadi, o’quvchining boshiga tushadigan ko’chki. Ta’lim mazmunini to’liq o’zlashtirish uchun o’qituvchidan intensiv usullarni izlash va talabalarning ko’plab mustaqil ishlari talab etiladi.
Didaktik formalizm tushunchasi. Uning tarafdorlari (E.Shmidt, A.A.Nemeyer, I.Pestalozsi, A.Disterverg, Ya.V.Devid, A.B.Dobrovolskiy) taʼlimni oʻquvchilarning qobiliyatlari va bilish qiziqishlarini rivojlantirish vositasi deb hisoblashgan. “Ko’p bilim aqlni o’rgatmaydi” (Geraklit) didaktik formalizm tarafdorlarining asosiy tamoyilidir. Pestalozsining fikricha, ta’limning asosiy maqsadi "o’quvchilarning to’g’ri fikrlashi yoki rasmiy ta’lim", "o’ylashga o’rgatish va boshqa hech narsa emas, qolganlari esa o’sish jarayonida bizga keladi" (Dobrovolskiy) ni ta’kidlash kerak. . Ushbu maktab vakillarining fikricha, matematika va klassik tillar yordamida ta’lim muammolarini eng muvaffaqiyatli hal qilish mumkin, shuning uchun inson tarbiyasida bu fanlarga ustunlik beriladi. Bu kontseptsiyaning zaif tomoni shundaki, boshqa o’quv fanlaridan foydalanmasdan turib, faqat instrumental fanlar vositasida talaba intellektini rivojlantirishni ta’minlash mumkin emas.
Didaktik pragmatizm (ulitarizm) tushunchasi. Bu yo’nalish vakillari (J.Dyui, G.Kershenshtayner) o’rganishni o’quvchining “tajribasini qayta qurish”ning uzluksiz jarayoni sifatida izohlaydilar. Ijtimoiy merosni o’zlashtirish uchun inson zamonaviy sivilizatsiyaga ma’lum bo’lgan barcha faoliyatni o’zlashtirishi kerak. Shuning uchun ham alohida fanlarni o’rganishga emas, balki amaliy mashg’ulotlar orqali, o’quvchini turli faoliyatga “sho’mdirish” orqali yangi munosabatlar va xulq-atvor turlarini shakllantirishga ustuvor ahamiyat beriladi. Shunga ko’ra, o’quv jarayoni talabalarning sub’ektiv va pragmatik ehtiyojlariga moslashadi, ularga ta’lim fanlarini tanlashda to’liq erkinlik beradi. Bunday yondashuv bilan bilish va amaliy faoliyat o’rtasidagi dialektik munosabat o’quv jarayonida shaxsning uyg’un rivojlanishining asosi sifatida buziladi.
Funktsional materializm tushunchasi. Kontseptsiya (V. Okon) bilishning faoliyat bilan uzviy bog’liqligi haqidagi pozitsiyaga asoslanadi. Shuning uchun ham o’quv fanlari qurilishining asosiy mezoni sifatida ushbu yo’nalish vakillari mafkuraviy ahamiyatga ega bo’lgan bir qancha “etakchi g’oyalar”ni ko’radilar. Masalan, biologiyada evolyutsiya g’oyasi, matematikada funksional bog’liqliklar, tarixda sinfiy kurash. Ushbu kontseptsiyaning zaif tomoni shundaki, ta’lim fanlari mazmunini loyihalashda faqat etakchi g’oyalar bilan cheklanib bo’lmaydi.
Paradigma (yunoncha paradigmadan - misol, namuna) o’rganish kontseptsiyasi. Bu kontseptsiyaning (G.Scheyerl) mohiyati shundan iboratki, o’quv materiali, birinchidan, tizimli emas, balki “yo’naltirilgan” (tarixiy, mantiqiy ketma-ketlikni kuzatmagan holda), asosiy e’tiborni tipik fakt va hodisalarga qaratgan holda taqdim etilishi; ikkinchidan, butun o’quv materialining uzluksiz taqdimoti o’rniga mazmunni "namunali" taqdim etish. Ushbu kontseptsiyaning zaif tomoni shundaki, o’quv materialini tizimli ravishda taqdim etish printsipi buzilgan. Shuning uchun bu yondashuv materialning chiziqli tuzilishiga ega bo’lgan fanlar uchun, masalan, matematika uchun qabul qilinishi mumkin emas.
Kibernetik ta’lim tushunchasi. Ushbu yo’nalish vakillari (S.I.Arxangelskiy, E.I.Mashbits) o’rganishni axborotni uzatish va qayta ishlash jarayoni deb hisoblashadi. Ya’ni, ta’lim axborotining roli va uni o’zlashtirish mexanizmlari, demak, bilimlarni o’zlashtirish jarayoni mutlaqlashtiriladi. Shu bilan birga, ta’lim jarayoni sub’ektlarining mantiqiy-psixologik va individual-shaxsiy xususiyatlarining ahamiyati etarlicha baholanmagan. Ushbu yo’nalishning uslubiy asosini axborot va tizimlar nazariyasi hamda axborotni uzatishning kibernetik qonuniyatlari tashkil etadi.
Assotsiativ ta’limning asosiy vazifasi o’quvchi ongini tasvir va g’oyalar bilan boyitishdir. Ushbu nazariyaning zaif tomoni shundaki, uning vositalari ijodiy faoliyatni shakllantirishni ta’minlamaydi, yangi bilimlarni mustaqil ravishda izlash qobiliyatini yaratmaydi.
O’quv jarayonida aqliy harakatlarning bosqichma-bosqich shakllanishi nazariyasi. Ushbu nazariya mualliflari (P.Ya.Galperin, N.F.Talizina) o’quvchilarni o’zaro bog’liq bosqichlardan o’tkazilsa, o’quv jarayonini boshqarish qobiliyati sezilarli darajada oshishini aniqladilar:

• 
  harakat va uni amalga oshirish shartlari bilan oldindan tanishish;
  
• 
  unga kiritilgan barcha operatsiyalarni joylashtirish bilan harakatni shakllantirish;
  
• 
  ichki nutqda harakatni shakllantirish;
  
• 
  harakatning chuqur chalkash fikrlash jarayonlariga o’tishi.
  

Ushbu nazariya doirasida o’rganishning muvaffaqiyati o’qituvchi tomonidan yaratilishi va o’quvchilar tomonidan yangi harakatlarning indikativ asoslarini tushunishi va harakatlarni bajarish tartibi bilan to’liq tanishish bilan belgilanadi. Mutaxassislarning fikricha, agar o’rganish haqiqatdan ham moddiylashtirilgan harakatlardan boshlansa, bu nazariya yaxshi natijalar beradi. Shuning uchun, ayniqsa, sportchilar, operatorlar, musiqachilar, haydovchilar tayyorlashda samarali. Biroq, o’rganish har doim ham ob’ektni idrok etishdan boshlanmaydi, shuning uchun bu nazariyaning ko’lami cheklangan.
Boshqaruvni o’rganish modeli. Mualliflar (V.A. Yakunin va boshqalar) o’rganishni boshqaruv nuqtai nazaridan ko’rib chiqadilar. Ushbu pozitsiyalardan ta’lim jarayoni uzoq, o’rta va qisqa muddatli maqsadlarning (strategik, taktik, tezkor vazifalar) o’zaro bog’liqligi asosida amalga oshiriladi. O’quv jarayonini ochib berish, uni boshqarish jarayoni sifatida tashkil etish bosqichlarini ajratib ko’rsatish:

• 
  maqsadlarni shakllantirish;
  
• 
  kadrlar tayyorlashning axborot bazasini shakllantirish;
  
• 
  bashorat qilish;
  
• 
  Qaror qabul qilish;
  
• 
  bajarilishini tashkil etish;
  
• 
  aloqa;
  
• 
  monitoring va natijalarni baholash;
  
• 
  tuzatish.
  

Ko’pchilik dunyoda rivojlangan ta’lim tizimini chaqiradi " qo’llab-quvvatlovchi ta’lim". Bu kundalik muammolarni hal qilish uchun shaxsni tayyorlash asoslangan va hayot tarzi va inson faoliyatining mavjud tizimini saqlab qolish uchun asosan mo’ljallangan. Biroq, ta’lim boshqa turiga o’tish bilan bog’liq dunyoda boshqa tendentsiya paydo bo’ldi - " innovatsion". Bunday trening insonni hayotda va kasbiy faoliyatda prognozlash, modellashtirish va loyihalash usullaridan foydalanishga tayyorlashi kerak.
Innovatsion ta’lim birinchi navbatda, shaxsiy yondashuvni - ta’lim va o’z-o’zini tarbiyalash asosida shaxs qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Zamonaviy ta’lim tizimining asosiy qarama-qarshiligi - bu zamonaviy dunyoda bilimlarning tez o’sishi va ularni shaxs tomonidan o’zlashtirilishining cheklangan imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyat. Bu qarama-qarshilik pedagogik nazariyani mutlaq tarbiyaviy ideal - har tomonlama rivojlangan shaxsdan voz kechib, yangi idealga - shaxsning o’zini o’zi boshqarish va o’z-o’zini tarbiyalash qobiliyatini maksimal darajada rivojlantirishga o’tishga majbur qiladi.
Zamonaviy didaktik tushuncha quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

• 
  u o’quv jarayonini tushunishga tizimli yondashuvga asoslanadi;
  
• 
  uning mohiyati pedagogik boshqaruvning o’quvchilarning o’z tashabbusi va mustaqilligi bilan uyg’unlashuvidir;
  
• 
  u klassik nazariya tamoyillarini ta’limning eng yangi nazariyalari bilan uyg’unlashtirib, ta’lim mazmuniga yondashuvni o’zgartirdi.
  

Didaktik qonunlar ehtimollik va statik xususiyatga ega. Ular umumiy va maxsus bo’linadi. Umumiy qonunlar ta’lim jarayonining butun tizimini qamrab oluvchi harakatlarga asoslanadi, aniqlari esa tizimning alohida tarkibiy qismlariga ta’sir qiladi.
Zamonaviy didaktikada ta’lim jarayonini bir butun sifatida tashkil etish ham o‘rganiladi. Shu bilan birga, jahon ilmiy bilimlarida fanlarning differensiallashuvi va integratsiyalashuvi jarayoni sharoitida ta’lim fani – pedagogika (atama ingliz tilidan olingan)ni yaratish tendentsiyasi kuzatildi.
Didaktikaning tadqiqot ob'ekti barcha ko‘lami va xilma-xilligi bilan o‘quv jarayonidir. Mavzu tadqiqot mantiqda o'quv jarayonini tashkil etish alohida ajralib turadi: qonuniyatlar, tamoyillar, maqsad va vazifalar, mazmuni, usullari va usullari, texnologiyalari, vositalari, ta'limning tashkiliy shakllari. V.Okonning fikricha, didaktik tadqiqotning predmeti o`quv jarayonlarida, ularning mazmuni, borishi, usullari, vositalari va tashkil etilishida ifodalangan, qo`yilgan maqsadlarga bo`ysunadigan har qanday ongli didaktik faoliyatdir.
Didaktikaning maqsadi: zamonaviy ta'lim makonida ta'lim va ta'lim jarayonining rivojlanish imkoniyatlarini samarali amalga oshirish uchun zamonaviy ta'lim va ta'lim jarayonini tavsiflash, tushuntirish, modellashtirish. O'rganish nazariyasi hal qilishga qaratilgan bir qator vazifalar, V.A. Sitarovga ko'ra, ma'lum bir ierarxiyada taqdim etilgan.
Umumiy vazifa (pedagogika fanlari uchun): tabiat, jamiyat va insonning asosiy hodisalari va qonuniyatlari to‘g‘risida mustahkam va haqiqiy bilimlarga ega bo‘lish hamda ularni o‘z amaliy faoliyatida ongli va faol amalga oshirish maqsadida insoniyat sivilizatsiyasining eng muhim yutuqlarini o‘zlashtirish orqali yosh avlodni umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish.
Darsdan tashqari faoliyat tizimi o’qitishning nazariy va amaliy tizimini to’ldiradi. Uning asosiy vazifasi o’quvchilarning o’qishdan tashqari bo’sh vaqti mobaynida o’zini - o’zi tarbiyalash va ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanish uchun oqilona taqsimlashga yordam berishdir.
Boshlang’ich ta’limda darsdan tashqari faoliyatni zamonaviy tashkil etish ijodiy jarayon bo’lib, tarbiyachidan chuqur bilim, malaka va xohish talab qilgani kabi o’quvchilardan ham ularning intilishlari va ehtiyojlarini talab etadi³.
Maxsus vazifalar didaktika kabi o'rganish nazariyasi: ilmiy bilimlar doirasi va mazmunini aniqlash, ya'ni. o'quv jarayonining ontologik asoslarini aniqlash; didaktikaning funktsiyalariga yo'naltirilgan texnologik vositalarni shakllantirish; didaktikaning prognostik-maqsadli pozitsiyalarini aniqlash, ya'ni o'quv jarayonini tashkil etish va ularni tuzatish uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratish.
Ta'lim texnologiyasining o'ziga xos vazifalari: o'quv jarayonining didaktik konstruktsiyasini, ya'ni uning kognitiv (gnoseologik) mohiyatini ochib berish; ta'lim modelini uning strukturaviy xususiyatlariga mos ravishda loyihalash: o'rganish maqsadi, mazmuni, uslublari va usullari, o'qitishni tashkil etish shakllari, ta'lim natijalari.
Umuman olganda, didaktikaning vazifasini quyidagicha ifodalash mumkin:

• 
  shaxsning rivojlanishi va u rivojlanayotgan ta'lim jarayoni o'rtasidagi tabiiy aloqalarni o'rganish;
  
• 
  ta’lim va tarbiya maqsadlarini ilmiy asoslash, ta’lim va tarbiya mazmunini tanlash va loyihalash.
  

2.