O’qituvch Тoshkent – 2023 Mavzu: Ilk o‘rta asrlarda Hindiston Kirish I bob Ilk o'rta asrlarda Hindistondagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar

1.2. Xarsha davlati.

Xarsha, shuningdek, Xarshavardhana deb nomlangan Harṣa deb yozilgan, (milodiy 590 yilda tug'ilgan - 647 yilda vafot etgan). Hindistonning shimoliy qismida milodiy 606 - 647 yillarda katta imperiya hukmdori bo'lgan. U hindlar davrida buddaviy dinni qabul qilgan. Uning hukmronligi antik davrdan o'rta asrlarga, markazsizlashtirilgan mintaqaviy imperiyalar doimiy ravishda gegemonlik uchun kurash olib borgan davrga o'tishni anglatar edi.Stxanvishvara shohi (Panjob sharqidagi Tanesar) Prabhakaravardhananing ikkinchi o'g'li Xarsha 16 yoshida katta akasi Rajyavardhananing o'ldirilishidan va Avalokiteshvara haykali bilan ruhlantiruvchi "muloqot" dan keyin toj kiygan. Tez orada u Kamarupa qiroli Bhaskaravarman bilan ittifoq tuzdi va ukasining qotili Gauda qiroli Shashankaga qarshi urush qildi. Avvaliga u shoh unvoniga ega emas, balki shunchaki regent vazifasini bajargan, o'z mavqeini ishonchli qilib olgandan so'ng, u o'zini Kannaujning (Uttar-Pradesh shtatida) suveren hukmdori deb e'lon qildi va rasmiy ravishda o'z poytaxtini ushbu shaharga o'tkazdi. Shashankani hech qachon mag'lubiyatga uchratmagan bo'lsa-da, uning katta qo'shini olti yil davomida tinimsiz urush olib bordi va "beshta Hindiston"hududi - Valabhi, Magadha, Kashmir, Gujarat va Sind kabi hududlarni bosib olishni biron ketin amalga oshirgan. Uning ta'siri Gujaratdan Assamgacha bo'lgan, ammo uning nazorati ostidagi hudud, ehtimol, Panjob va Rajaston shtatlarining bir qismi bo'lgan zamonaviy Uttar-Pradesh shtatidan ko'proq bo'lmagan. U Dekanni 620-yili bosib olishga urinib ko'rdi, lekin Chalukya imperatori Pulakeshin II tomonidan Narmada daryosiga qaytarilgan. Shimolning katta qismini o'z gegemonligi ostiga olib, Xarsha aslida markazlashgan imperiya qurishga harakat qilmagan, ammo an'anaviy odatga ko'ra hukmronlik qilgan, zabt etilgan shohlarni taxtlarida qoldirib, o'zlarini hurmat va ehtirom bilan qondirgan.
Xarsha asosan Bana asarlari orqali tanilgan, uning Xarakaritasida ("Xarshaning ishlari") Xarshaning dastlabki faoliyati va qirolning shaxsiy do'stiga aylangan xitoylik ziyoratchi Xuanzang haqida yozilgan va Xarsha bilan aloqalari haqida ham to'xtalib o'tgan.U namunali hukmdor sifatida tasvirlangan - xayrixoh, baquvvat, adolatli va o'z imperiyasining boshqaruvi va farovonligida faol bundan tashqari diniy bag'rikenglik siyosatini yuritgan. 641 yilda u Xitoy imperatoriga elchi yuborib, Hindiston va Xitoy o'rtasida birinchi diplomatik aloqalarni o'rnatdi. U butun imperiya bo'ylab sayohatchilar, kambag'allar va kasallar manfaati uchun xayrixoh muassasalarni qurish ishlaring tashkil etdi. U Gang (Ganga) va Yamuna (Jamna) daryolarining Olloxobodga tutashgan joyida besh yillik yig'ilishlarni o'tkazgan va u yerda o'tgan to'rt yil davomida to'plagan xazinalarini aholiga tarqatgan. Ilm-fan odamlarining homiysi bo'lgan Xarsha xronikachi Bana va lirik shoir Mayuraga homiylik qilgan. O'zi shoir bo'lgan Xarsha sanskrit tilida uchta asar yaratgan: Nagānanda, Ratnāvalī va Priyadarśikā kabi asarlarni yaratgan. Harsha nomi bilan mashhur bo'lgan imperator Xarshavardhana milodiy 590- yildan 647- yilgacha yashagan va qadimgi Hindistonda islom istilosidan oldingi so'nggi buyuk imperiya bo'lgan Vardhana imperiyasining so'nggi hukmdori bo'lgan. 606 yildan 647 yilgacha hukmronlik qilgan. Garshavardhana vafotidan so'ng, Vardhana yoki Pushyabhuti sulolasi tugadi va imperiyasi tarqatib yuborildi.Hind daryosi ortidagi Hindiston, ulkan mamlakatni bosib olishni va shimolda Himolaydan janubda Dekanga, g'arbda Kandhar tog'laridan, sharqda Assamgacha hukmronlik qilishni orzu qilgan ko'plab hukmdorlarni ko'rgan, ammo juda oz tarixni o'z xohishlariga ko'ra bo'ysundira oldilar. Xarshavardhana ana shunday hukmdorlardan biri edi. Uning imperiyasi buyuk Mauryannikidek katta bo'lmasligi mumkin, ammo u alohida ta'kidlashga loyiqdir. Miloddan avvalgi VI asrning o'rtalarida buyuk Gupta imperiyasi qulaganidan so'ng, uning ostida Hindiston o'zining oltin davrini ko'rgan, aynan Xarshavardhana Shimoliy Hindistonning katta qismini birlashtirgan va uning poytaxti Kanyakubjadan qirq yil davomida hukmronlik qilgan.
Milodiy 620 yilda Xarshavardhana Dekan shahrida Chalukya shohligiga bostirib kirdi, keyinchalik uni Pulakesin II boshqargan. Ammo Chalukya qarshiligi Xarshavardhana uchun qiyin bo'lgan va u mag'lub bo'lgan. Xarshavardhana o'zining diniy bag'rikengligi va diplomatik aloqalari bilan mashhur. U Xitoy bilan diplomatik aloqalarni olib bordi va o'z elchilarini yubordi, ular Xitoy hukmdorlarni bilan fikrlarini almashdilar va bir-birlari haqidagi bilimlarini rivojlantirdilar.Uning davrida Hindistonga tashrif buyurgan xitoylik sayyoh Xiuen Tsang Xarsha hukmronligi davrida ijtimoiy, iqtisodiy va diniy sharoitlarni yorqin tavsiflab berdi. Xarshaning o'limi yana bir bor Hindistonni hech qanday markaziy kuchsiz qoldirdi. Chalukyalar Hindistonda 6- va 8-asrlar oralig'ida buyuk kuch bo'lganlar, bu sulolaning birinchi buyuk hukmdori Milodning 540 yilida taxtga o'tirgan va ko'plab ajoyib g'alabalarni qo'lga kiritgan, qudratli imperiyani tashkil etgan Pulakesin I bo‘lgan. Uning o'g'illari Kirtivarman va Mangalesa qo'shni hududlarga qarshi ko'plab muvaffaqiyatli urushlar olib borish orqali qirollikni yanada kengaytirdilar. Kirtivarmanning o'g'li Pulakesin II Chalukya sulolasining eng buyuk hukmdorlaridan biri bo'lgan. U deyarli 34 yil hukmronlik qildi. Ushbu uzoq hukmronlikda u o'z hokimiyatini Maharashtrada o'z hokimiyatini mustahkamladi va Dekanning katta qismlarini egalladi. Uning eng katta yutug'i Xarshavardhanaga qarshi mudofaa urushidagi g'alabasi edi.
Xarsha davlati borasida shuni aytishim mumkinki, milodiy 606-647-yillarda mavjud bo'lgan, ya'ni oz muddat dunyo siyosiy kartasida iz qoldirgan bo'lsa ham o'z davri uchun qudratli davlat sifatida namoyon bo'ldi. Bu davlat uzoq yillar davomida yashashi mumkin edi, uzoq yashamaganining asosiy sababi merosxo'r yo'qligi va natijada hokimiyat vazir qo'liga o'tib ketganligini ko'rishimiz mumkin.