O‘qituvchi nutqi madaniyati

Sharq mutaffakkirlarining voizlik san’ati va notiqlik haqidagi qarashlari. O‘qituvchi faoliyatida notiqlik va voizlik san’atlari tarixi materiallaridan foydalanish


MARKAZIY OSIYODA O‘RTA ASR VOIZLIK SAN’ATI

O‘rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati o‘ziga xos mavqyega egadir. Sharqda, jumladan, Movaroun-nahrda notiqlik, voizlik, ya’ni va’zxonlik «Qur’on»ni targ‘ib qilish bilan mushtarak holda so‘zning ahamiyati, ma’nosi va undan o‘rinli foydalanish borasida ko‘p yaxshi fikrlar aytilgan. Ana shu nuqtai nazardan qaralsa, “Nutq odobi”, “Muomala madaniyati” nomlari bilan yuritilib kelingan “nutq madaniyati” tushunchasi juda qadimdan olimlar, ziyolilarning diqqatini tortgan: Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Al-Xorazmiy, Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, So‘fi Olloyor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi ulug‘ siymolar nutq odobi masalalariga, umuman, nutqqa jiddiy e’tibor berish bilan birga tilga, lug‘atga, grammatikaga va mantiqshunos-likka oid asarlar yozganlar. Buyuk qomusiy olim Beruniy (973-1048) o‘zining “Geodeziya” asarida har bir fanning paydo bulishi va taraqqiy etishi inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu ehtiyojning hosilasidir.

Ulug‘ vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va chiroyli nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati kattaligi haqida shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, qanday so‘rash va qanday javob berish (masalasiga) kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman...” .
Kaykovus tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan, qadimgi sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri hisoblangan “Qobusnoma”da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomuz fikrlar aytilgan. Asar 44 bobdan iborat bo‘lib, uning 6-7-boblari so‘z odobi haqidadir. Muallif farzandiga qilgan nasihatlari haqidadir. Muallif farzandiga qilgan nasihatlari orqali o‘quvchini yoqimli, muloyim, o‘rinli so‘zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi. So‘zlaganda o‘ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigan xulosani ko‘z oldiga keltirib, gapirish kerakligini, kishi kamtar bo‘lishi, o‘zini xalq orasida oddiy tutishi lozimligini eslatib, mahmadonalik qilish, ko‘p gapirish donolik belgisi emasligini shunday ifodalaydi: “Ey farzand, agar har nechakim suxandon bo‘lsang, o‘zingni bilg‘ondan kamroq tutg‘il, to so‘zlash vaqtida nodon va beburd bo‘lib qolmag‘aysan. Ko‘b bilib, oz so‘zlag‘il va kam bilib ko‘p so‘z demag‘il. Nima uchunki, aqlsiz shundoq kishi bo‘ladur-u ko‘p so‘zlar. Debdularki, xomushlik salomatlik sababidir, chunki ko‘p so‘zlaguvchi oqil kishi bo‘lsa ham, avom uni aqlsiz derlar”⁷.
Ulug‘ shoir Yusuf Xos Hojib turkiy xalqlarning XII asrdagi ajoyib badiiy yodgorligi bo‘lgan “Qutadg‘u bilig” (“Baxt keltiruvchi bilim”) asarida so‘zlarni to‘g‘ri tanlash va to‘g‘ri qo‘llash haqida: “Bilib so‘zlasa so‘z bilig sanalur” degan edi. Qisqa so‘zlash, so‘zlarga iloji boricha ko‘proq ma’no yuklash haqida:
Ugush so‘zlama so‘z biror so‘zla oz
Tuman so‘z tugunini bu bir so‘zla yoz,
deydi. Mazmuni: so‘zni ko‘p so‘zlama, kamroq so‘zla. Tuman (ming) so‘z tugunini shu bir so‘z ila yech. Gapirishdan maqsad so‘zlovchi ko‘zda tutgan narsa, hodisa, voqyealarni tinglovchiga to‘g‘ri, ta’sirchan yetkazishdan iborat. Shunday ekan, nutqning to‘g‘riligi, ravonligi va mantiqiyligiga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Mutafakkir so‘zlovchini tilning ahamiyatini tushungan holda, hovliqmasdan, so‘zning ma’nolarini yaxshi anglab, nutqni ravon qilib tuzishga chaqiradi.
Adib Ahmad Yugnakiy (XII-XIII) ham so‘zlaganda nutqni o‘ylab, shoshmsdan tuzishga, keraksiz, yaramas so‘zlarni ishlatmaslikka, mazmundor so‘zlashga chaqiradi. Noto‘g‘ri tuzilgan nutq tufayli keyin xijolat chekib yurmagin, deb so‘zlovchini ogohlantiradi:
O‘qub so‘zla so‘zni eva so‘zlama,
So‘zung kizla kedin, boshing kizlama.
Mazmuni: (So‘zni uqib so‘zla, shoshib gapirma, keraksiz yaramas so‘zlarni yashir, yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma)⁸.
Nutq odobi deb yuritilgan qoida va ko‘rsatmalarda sodda va o‘rinli gapirish, qisqa va mazmundor so‘zlash, ezmalik, laqmalikni qoralash, keksalar, ustozlar oldida nutq odobini saqlash, to‘g‘ri, rost va dadil gapirish, yolg‘onchilik, tilyog‘lamalikni qoralash va boshqa shu kabi mavzularda so‘z boradi.
O‘rta Osiyo notiqligining o‘ziga xos xususiyatlari shundan iborat ediki, u, eng avvalo, o‘sha davr tuzumining manfaatlariga xizmat qilar edi. Bu davrda notiqlik san’ati ustalarini nadimlar, qissago‘ylar, masalgo‘ylar, badihago‘ylar, qiroatxonalar, muammogo‘ylar, voizlar, go‘yandalar, maddohlar, qasidaxonlar deb yuritilishi ham ana shundan dalolat beradi. Ammo tilning yaratuvchisi xalq ekanligini va uning, eng avvalo, xalqqa xizmat qilishini to‘g‘ri anglovchi sog‘lom fikrli kishilar uning ijtimoiy mohiyatini doimo to‘g‘ri tushunib kelganlar. Navoiyning davlat arbobi sifatida mehnatkash xalq oldida qilgan chiqishlari, uning til haqida aytgan fikrlari buning dalilidir. Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Mahbub ul-qulub”, ”Nazm ul-javohir” asarlari o‘zbek tilida nutq tuzishning go‘zal namunalari bo‘lishi bilan birga uning mukamallashishiga ham katta hissa qo‘shdi. U o‘zining “Mahbub ul-qulub” asarida shunday deydi: “Til muncha sharaf bila nutqning olatidir va ham nutqdirki, gar nopisand zohir bo‘lsa, tilning ofatidur...”⁹ ya’ni, til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir, agar u o‘rinsiz ishlatilsa, tilning ofatidir.
Alisher Navoiy mayin, yoqimli, shirali ovoz bilan so‘zlash haqida shunday deydi: ”So‘zni ko‘nglingda pishqormaguncha tilga keltirma, harnakim ko‘nglungda bo‘lsa, tilga surma”. Mazmuni (“So‘zni ko‘nglingda pishitib olmaguncha, so‘zlama, ko‘nglingda bo‘lgan har qanday fikrni ham ayta berma”).
O‘zbek badiiy nutqi tarixida Zahiriddin Muhammad Bobur alohida o‘rin tutadi. Shoirning nazmi va “Boburnoma”si o‘zbek nutqining go‘zal namunalaridir. Bobur o‘zi hammabop yozish bilan birga boshqalarga ham shunday ish tutishni maslahat beradi. Jumladan, o‘g‘li Humoyunga yozgan bir xatida birovga yuborilgan maktubni muallifning o‘zi bir necha bor o‘qib ko‘rishiga, uning ravonligiga, so‘zlarning ko‘zda tutilgan ma’noni to‘g‘ri aks ettirganligiga ishonch hosil qilganidan so‘ng jo‘natishga chaqiradi.
Ko‘rinadiki, Sharq mutafakkirlari notiq oldiga tilni puxta o‘rganish, uning lug‘aviy boyligi va grammatikasini puxta egallash, mantiqli so‘zlashni o‘rganish, nutqni ichki (mazmun) va tashqi (shakl) ko‘rinishiga birday e’tibor berish, go‘zal va ta’sirchan nutq tuza bilish, til boyliklarini maqsadga muvofiq hamda o‘rinli ishlatish vazifalarini qo‘yadilar va ularning ijrosini kuzatadilar, chuqur tahlil etadilar¹⁰.
Markaziy Osiyoda nutq madaniyati va notiqlik san’ati uzoq tarixga ega bo‘lib, qadimdanoq so‘z san’­ati, uning ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘rni va ahamiyatiga katta e’tibor berilgan.
Notiqlik san’ati musulmon Sharqida voizlik deb atalgan. «Va’z» so‘zi arabcha targ‘ib qilish, pand-nasihat degan ma’nolarni anglatadi. «Voiz» so‘shi esa va’z aytuvchi, nutq so‘zlovchi shaxs ma’nosini bildiradi. Voizlik san’ati tinglovchining, jamoaning ongiga, his-tuyg‘usiga ta’sir etish mahoratidan saboq bergan.
Garchi voizlik san’atining shakllanishi o‘lkamizga Islom dinining kirib kelishi va "Qur’on"ni targ‘ib etish bilan bog‘liq bo‘lsa-da, ritorika tarixi uzoq o‘tmishdan boshlangan. Xususan, eramizdan avvalgi VII asrga mansub "Avesto" kitobi, qadimda shakllanib, bizning kungacha yetib kelgan xalq og‘zaki ijodi namunalari, V-VI ayerlarga doir O‘rxun-Yenisey yodgorliklari nomini olgan tosh bitiklar va yana ko‘plab manbalarda nutq odobi, bahs yuritish san’ati, da’vat etish mahorati, muomala madaniyatiga oid qimmatli fikr va namunalarni uchratish mumkin. Masalan, "Avesto"ning tarkibiga kirgan "Vandedod" asosan Axuramazda bilan Zardushtning savol-javoblari shaklida yozilgan bo‘lib, suhbat, bahs yuritish san’a­tining namunasini ifodalasa, "Yasna", "Yasht" va boshqa kitoblarda xudolar madhiyasi - gotlarni o‘z ichiga Olgan va ularni "tantanali notiqlik" namunalari sifati-da o‘rganish mumkin. Umuman, zardushtiy ta’limotining asosini uch axloqiy kategoriya: "gumantu" ~- ezgu o‘y, "gutka" - ezgu so‘z va "gvarshita" - ezgu amal tashkil etgan. Zardushtning "Madh etaman ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu amalni. Jami ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu amalga bag‘ishlanaman, jumla yovuz o‘y, yovuz so‘z va yovuz amallardan yuz o‘giraman", - degan so‘zlari har qanday davrda notiq uchun amal qilishi lozim bo‘lgan qoidani o‘zida ifodalaydi.
IX asrgacha Sharqda voizlik vazifasini shohlar, xalifalar o‘taganlar. Ular juma kunlari, hayit va boshqa bayralarda jamoani yig‘ib, davlat siyosati, fuqarolarning burchlari, boshqa mamlakatlardagi vaziyat, dushmanlarning kirdikorlari, mudofaa masalalari haqida va boshqa mavzularda va’z so‘zlaganlar.
Vaqt o‘tishi bilan va’z san’atiga qo‘yiladigan talablar mukammallashib borgan, va’zxonlik esa alohida tayyorgar-likni, bilimlarni talab eta boshlagan(1.44-45-b.). Shu tariqa asta-sekin notiqlik kasbga aylangan va davlat hukmdorlari bu tadbirni o‘z ixtiyorlaridagi maxsus so‘z ustalariga yuklab, ularni voizlar deb atay boshlaganlar. «Voiz» so‘zi hatto ularning ismi-shariflariga qo‘shib aytilgan va yozilgan.
Dastlab Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Koshg‘ariy, Zamaxshariy kabi allomalar o‘zlari-ning turli mazmundagi asarlariga til, nutq, notiqlikka oid fikrlarini singdirganlar, xususan Beruniy yaxshi nutq tuzish qoidalari, so‘z me’yori, to‘g‘ri fikrlash va so‘zlash mezonlari xususida fikr yuritar ekan, jumladan, shunday yozadi: "Yaxshi nutq tuzish uchun nahv (grammatika), aruz (she’r o‘lchovi), mantiq fanlari hamkorligidan foydalanish zarur bo‘ladi. Ularning birontasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasi buzilishi qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay qolmaydi".
Abu Nasr Forobiy ham "qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob berish"dan saboq berar ekan, buning uchun til haqidagi ilm, grammatika va mantiqning ahamiyati haqida batafsil to‘xtaladi.
Abu Abdulloh al-Xorazmiy "Mafatih-ul-ulum" («Ilmlar kalitlari») asarida badiiy til, she’riyat masalalari bilan bir qatorda notiqlikning ayrim qirralari, ish yuritish qoidalari va shp qog‘ozlari shaklllari masalalariga ham alohida to‘xtalib o‘tadi. Kaykovus esa "Qobusnoma" asarida notiqlik va nutq odobi masalalariga alohida boblar ajratgan.
Markaziy Osiyoda voizlik san’ati xazinasiga dastav-val Bahovuddin Valad (XII asr), Jaloliddin Rumiy(XIII asr), Husayn Koshifiy, Muin voiz (XV asr), Alisher Navoiy kabi so‘z ustalari g‘oyat boy hissa qo‘shganlar.
Shuningdek, tarixchi, shoir, hadisshunoslarning asarlarida ham voizlik san’atiga aloqador ba’zi fikrlar bayon etilgan. Jumladan, tarixnavis Ali Yazdiyning «Zafarnoma»sida, Navoiyning «Majolis un-nafois», «Mantiq ut-tayr», «Mahbub ul-qulub», «Xamsa», «Chor devon» asarlarida, Zaynuddin Vosifiyning «Badoye ul-vaqoye», Xondamirning «Makorim ul-axloq» risolasida atoqli voizlarning mahorati, iste’dodi, va’zxonlik uslublari haqida mulohazalar yuritilgan.
Shu bilan birga Navoiy so‘zi fasih, tili bilan dili boshqa va’zxonlar bilan o‘z nutqlari orqali odamlarga madad bergan, ularni to‘g‘ri yo‘lga boshlagan voizlarni ajratgan. "Mahbub ul-qulub" asarida haqiqiy voizning fazilatlarini quyidagicha ta’rif etadi: "Voiz Haq so‘zni targ‘ib qilishi, payg‘ambarlar so‘zidan chetga chiqmasligi kerak, eng avval uning o‘zi Haq va payg‘ambarlar yo‘liga kirishi, so‘ng esa nasihat bilan elni ham shu yo‘lga solishi lozim". Yana bir yerda u shunday deydi: "Va’zxon shunday bo‘lishi kerakki, uning majlisiga kirgan odam to‘lib chiqsin, to‘la kirgan odam esa yengil tortib, xoli qaytsin".
Bular qatorida Muhammad Rafiq Voizning «Avbob ul-jinon», Voiz Qazviniyning «Ziloli maqol», Voiz Shirvoniyning «Ahsan ul-ahodis», Muhammad Voizning «Hidoyat ud-taqvim», Quraysh Saidiyning «Anis ul-voizin», Voiz Samarqandiyning «Ravozat ul-voizin», qozi O‘shiyning «Miftah ul-najjoh», Voiz Koshifiyning «Dah majlis», «Mahzan ul-insho» kabi asarlarini keltirish mumkin. Albatta, hukmdorlar ham va’z aytish sirlarini o‘zlashtirganlar(1.46-47-b).
Tarixchilarning shohidlik berishlaricha, sohibqiron Amir Temur, Mir Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro, Bobur, Mirzo Ulug‘bek kabi davlat arboblari voizlik san’atini puxta egallaganlar va faoliyatlarida undan mohirona foydalanganlar.
O‘rta asrlarda voizlik san’atining asosan uch shaklini ajratish mumkin: dabirlik, xatiblik, muzakkirlik. Dabirlik davlat maqomidagi yozishmalarni yozma bayon etish va qiroat bilan o‘qib berish bilan bog‘liq bo‘lsa, juma kunlari peshin namozi oldidan xutba o‘qish xatiblik deb yuritilgan, muzakkirlik esa juma kunlari, hayit va boshqa tantanali kunlardagi anjumanlarda xatibdan keyin diniy, axloqiy, huquqiy masalalarni sharhlab berishdan iborat bo‘lgan.
Voiz murojaat etgan tinglovchilarning tabaqasi, ijtimoiy-siyosiy mavqyei, lavozimlari hamda boshqa xususiyatlaridan kelib chiqib, va’z mazmuni, shakli, qo‘llanilgan vosita va usullari bo‘yicha ham farqlangan. Shunga muvofiq va’zlarning uch turi: ajratilgan va uch xil nomlangan: yuqori tabaqa a’yonlar va zodagonlar uchun mo‘ljallangan va’zi sultoniyot deb atalgan. Sultoniyotda hukmdorlar sha’niga hamdu sanolar aytilgan, ular ko‘klarga ko‘tarib maqtalgan, madh etilgan.
Urush, jangdan oldin xalq yoki lashkarlarning jango-vor ruhini ko‘tarish, ularda fidoyilik, vatanparvarlik, qahramonlik, botirlik tuyg‘ularini uyg‘otish maqsadida so‘zlangan nutq jihodiya deb nom­langan. Tabiiyki, bundan nutqlarga da’vatkorlik, ko‘tarinkilik xos bo‘lgan. Oddiy fuqarolarga mo‘ljallangan va’zlar g‘aribona deb yuritil-gan va ularda hukmdorlarga itoat etish, ularni hurmat qilish kabilarga da’vat etilgan (1.48-b.).
Davlatlararo munosabatlarni tartibga solish, o‘zaro muxolif davlatlar orasidagi muammolarni muzokara yo‘li bilan hal etishda o‘tmishda ham hozirgidek, elchilar, diplomatlar va vakillarning ishontirishga qodirligi, donoligi, zarur bo‘lsa, ayyorligi, notiqlik san’atini puxta egallaganligi muhim o‘rin tutgan.
Faxriddin Safiyning ta’birlariga qaraganda, Voiz Irshodda diplomatlarga xos bo‘lgan bu fazilatlarning barchasi zohir bo‘lgan.
O‘rta asrlarda Movarounnahrda o‘zbek xalqi orasidan Irshodga o‘xshash voizlar ko‘plab yetishgan. Bunday siymolardan biri taxminan XV-XVI asrlarda Farg‘ona vodiysida yashagan mashhur notiq qozi O‘shiy bo‘lgan. U O‘sh shahrida tug‘ilib, bu yerda qozi mansabida xizmat qilgani uchun shunday nom olgan.
Faxriddin Safiyning risolasida va tarixnavis Muhammad Majdiyning «Ziynat ul-majolis» asarida ta’-kidlanishicha, O‘shiy voizlik san’atida mislsiz mahorat sohibi sifatida dong taratgan va el nazariga tushgan.
Qozi O‘shiyning «Miftah ul-najjoh» («So‘z kaliti») risolasida voizlik san’atining sir-asrorini mohirona ochib berilgan. Bu esa uning o‘tkir voizgina emas, balki nutq madaniyati bo‘yicha yetarli bilim sohibi ekanligidan ham dalolat beradi.
XIII asrda Xorazmshohlar sulolasi davrida yashab ijod qilgan zukko va iqtidorli voiz Bahovuddin Valad hamda uning o‘g‘li, ulug‘ adib, olim va faylasuf Jaloliddin Rumiy voizlik san’atining o‘tkir nazariyotchisi edilar. Bu davrda, shuningdek, Muayyad Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, Voiz Koshifiy, Abulfayz Zunnun, Anas Junayd, Shibliy, Sirriy, Nisaviy, Sheroziy kabi bir qator suxandonlar, voizlik madaniyatining iqtidorli va iste’dodli namoyandalari ham yashaganlar (1.51-b.). Ulardan har birining o‘z xizmati, mahorati, uslubi mavjud bo‘lib, asarlari arab tilida yozilgan.
Xo‘ja Muayyad Mehnagiy o‘z zamonasining alloma notiqlaridan biri bo‘lib, dunyoqarashi jihatidan oddiy mehnat ahliga juda yaqin bo‘lgan. Mavlono Na­voiyning shohidlik berishlaricha, u bir qabristonning bechorahol shayxi bo‘lgan ekan. Bo‘sh vaqtlarini ilmu donishga sarf qilgan Mehnagiy «zohir ulumin takmil qilib erdi», ya’ni yuzaga chiqqan o‘ziga ma’lum bo‘lgan ilmlarni o‘zlashtirib-gina qolmay, ular­ni takmil qilgan, ya’ni to‘ldirgan, boyitgan ham edi.
E’tirof etishlaricha, Mehnagiyning voizligi uning donishmandligidan kam bo‘lmagan. Navoiy hazratlari Mehnagiy haqida: «va’z majlisi bag‘oyat garm va nursho‘r voqye’ bo‘lur erdi», - deb, uning nutqlari jo‘shqin, jozibali, tinglovchilar oldida maftunkor bo‘lganligini ta’kidlagan.
Xo‘ja Mehnagiyning mashhurligi yana shunda namoyon bo‘lganki, u o‘z mushtariylarining yuragiga qo‘l sola bilgan, ularni passiv tinglovchilik darajasidan faol fikr yurituvchi, va’z mazmuniga, talaffuziga, tiliga faol munosabatda bo‘luvchi sinchkov, zukko tinglovchilar darajasiga ko‘tara olgan. Buning uchun voizgagina emas, har qanday notiqqa ham zo‘r iste’dod, behad shiddatkorlik darkor. Modomiki, Mehna­giy o‘z nutqlarining ta’sirchan bo‘lishiga erishgan ekan, demak, u o‘z davrining otashnafas voizi bo‘lgan. U va’z aytganda, anjumandagilarga hyech bir zamondoshi u kabi kuchli ta’sir qila olmagan. Mehnagiy singari jo‘shqin, nodir voizlar kam bo‘lgan (1.52-b.). Shu sababdan bo‘lsa kerak, uning sharafli nomi tarix sahifasidan, voizlik san’ati zarvaraqlaridan nufuzli o‘rin olgan, u notiqlarning butun bir avlodi uchun ibrat hisoblangan.
Xo‘ja Mehnagiy muvaffaqiyatlari va mahoratining kaliti bilim doirasining keng, mazmunan chuqur ekanligida edi. Navoiy iborasi bilan aytsak, u «zohir ulumin» bo‘lgan, ya’ni o‘sha davrda ajdodlarimiz to‘plagan bilimlarning deyarli hammasini puxta o‘zlashtirgan, buning ustiga ularni boyitgan ham.
Mavlono Navoiy nazariga tushgan, yuksak ta’rifu tavsiflariga muyassar bo‘lgan voizlardan yana biri Mavlono Riyoziy bo‘lgan. Bu voiz Zova viloyatining qozisi lavozimida ham ishlagan bo‘lib, ba’zi noo‘rin kirdikor-lari uchun lavozimdan bo‘shatilgan, kishanga solingan, pirovardida badarg‘a qilingan edi.
Murosasiz kurash va dahanaki janglar, hujum va mudofaalar girdobida chiniqqan Riyoziyning nutqla­ri jo‘shqiiligi, jasoratliligi, o‘tkirligi bilan ajralib turgan. Navoiyning shohidlik berishicha, u «va’z aytib, minbarda o‘z ash’orlarini o‘qib, yig‘lab, vajdi hol qilur erdi». Bu mahorat tinglovchi­lar nazarida e’tiborga, nufuzga sazovor bo‘lgan vo­izlik namunasi edi. Tinglovchi-lar huzuriga chiqib, ularda hamdardlik kayfiyatini uyg‘ota olish uchun voizlik san’atining ulkan sohibi bo‘lish darkor edi. Riyoziy xuddi shunday san’at sohibi bo‘lgan.
Madaniyatimiz tarixida o‘chmas iz qoldirgan voizlardan yana biri mavlono Koshifiy edi. O‘z sohasida butun Markaziy Osiyoga mashhur va manzur bo‘lgani bois uning nomi yoniga voiz taxallusi ko‘shib aytilar va yozilar edi. Kamoli ehtirom ila «sohibi suxan» deb tavsiflangan siymo mavlono Navoiyning zamondoshi va do‘sti bo‘lgan. Ularning juda yaxshi do‘stona munosabatda bo‘lganlik-larini tasdiqlaydigan tarixiy manbalar bor (1.53-b.).
Voiz Koshifiyning hozirgi notiqlar uchun ham namuna bo‘ladigan asosiy fazilati bilimining chuqurligi, kengligi, so‘zining boyligi edi. U o‘z zamonasida to‘plangan juda ko‘p bilimlarni puxta egallagan, hatto ilmiy tadqiqotlar olib borgan zukko olim bo‘lgan. «Majolis un-nafois»da yozilishicha, u olim «xususan, va’z va insho (nasriy she’r usulida yoziladigan xat) va nujumning (yulduzshunoslik) haqqi durur har qaysisida mutaayyin (ko‘zga ko‘rinarli) va mashhur ishlari bor».
Hirot viloyatining eng zabardast voizlaridan yana biri mavlono Muin Voiz edi. U haqdagi eng ko‘p ma’lumotlar Mir Alisherning tabarruk qalamlariga mansubdir. Bu zot uning tavsifiga maxsus va keng o‘rin berganlar.
Muin Voizning akasi Nizomiddin davlat arbobi bo‘lgan. U ukasini ikki marta Hirot shahrining qozisi lavozimiga tayinlamoqchi bo‘lgan, ammo Muin har gal rad javobini berib, bu iltifotdan voz kechgan.
Masalaga yuzaki qaraganda, Muinning akasiga bu erkaligi o‘rinsiz edi. U akasining soyai davlatida o‘z davrida eng yirik bir shahar qozisi lavozimida viqor bilan mag‘rurlanib yursa bo‘lardi. «Lekin u uzoqni ko‘ra bilgani, amal go‘yoki qo‘lning kiri kabi o‘tkinchi ekanligini oqilona anglagani bois bunday qilmagan. Mavlono Mir Alisher iborasi bilan aytganda, Muin «darvesh»ligi, ya’ni shakkokligining asosiy sababi uning voizlik sav’atiga bo‘lgan ishtiyoqi va fidoyiligi edi.
Muin Hirotning o‘z zamonasidagi eng nufuzli, zukko notiqlaridan bo‘lgan. Alisher hazratlarining ta’kidlash-laricha, u «holo o‘zidagi azim voiz durur va muridlari ko‘p» bo‘lgan. Bu ta’rifdan payqash mumkinki, Muin faqat so‘z ustasi emas, balki bunday suxandonlarning murabbiy-si ham bo‘lgan. Binobarin, uning pedagogik faoliyati g‘oyat ibratlidir (1.54-b.).
Mavlono Navoiyning bu voizga katta e’tibor berganligi shundan ham ma’lumki, uning tazkirasida Muinning nutq madaniyatiga taalluqli ko‘pgina qimmatli dalillar bor. Ulardan ayon bo‘lishicha, Muin g‘oyat jo‘shqin, ehtirosli iutq so‘zlash mahoratiga ega bo‘lgan. U va’z qilayotganida shu qadar mahliyo bo‘lib ketar ekanki, devonalik darajasiga yetib borar hamda «baland va past so‘zlardan aytur» ekan.
Voiz Muinning nutq paytidagi qo‘l harakatlari, chehrasidagi imo-ishoralari, tanasining holati ham voiz nutq madaniyatining yordamchi, qo‘shimcha vositalaridan o‘z o‘rnida mohirona foydalanganidan dalolat beradi. Demak, u tinglovchilarini kuchli haroratli so‘zi va mo‘l-ko‘l iqtidori bilan qanoatlantirgan ekan; unda mantiqiy tafakkur, hayot muammolari bi­lan uzviy bog‘lanish, dolzarblik barqaror ekan.
Tarixnavis Xondamirning ta’kidlashicha, voiz Muin o‘z va’zlarida hyech kimni yuz-xotir qilmagan, murosasiz bo‘lgan, hatto davlat arboblarini ham (odob doirasida bo‘lsa kerak) ayovsiz tanqid kilavergan.
Voiz Muinga Xondamir bergan yuqori baholarga qaraganda, bu voiz zo‘r suxandon bo‘lish bilan birga keng va chuqur bilim sohibi ham bo‘lgan.
Voizlik san’ati O‘rta Osiyo xalqlarining, xususan, o‘zbek millatining ma’naviyati tarixida zarhal harflar bilan yozilishga arzigulik sahifalarni bizga meros qilib qoldirgan (1.55-b.).