O‘qituvchi nutqi madaniyati

Qadimgi Xitoy davlat boshqaruvida so‘z va notiqlik
san’atiga e’tibor
Tadqiqotlardan ma’lumki, Xitoyda davlatchilikning shakllanishi eramizdan avvalgi II ming yillikning o‘rtalariga borib taqaladi. Xitoy xalqi tarixining umumiy yo‘nalishi, o‘ziga xos ijtimoiy kategoriya sifatidagi so‘z san’atiga va uning tarkibiy qismi bo‘lgan notiqlikka bo‘lgan e’tibor xalqning rivojlangan davlatchilik sharoitida yashay boshlagan davrga to‘g‘ri keladi. Xitoyda so‘z san’ati va notiqlikka e’tiborni o‘sha davr adabiyotlarining vazifalaridan ham anglash mumkin. "Mo-szi" yodgorligida bayon etilgan qarashlarda manfaatlar munosabatiga alohida e’tibor qaratilgan. "Bitta odam - bitta manfaat; ikkita odam - ikkita manfaat; o‘nta odam - o‘nta manfaat. Odamlar ko‘p, demak manfaatlar ham ko‘p. Ustiga-ustak har bir odam o‘z manfaatlarini o‘ylaydi va o‘zgalarning manfaatlarini rad etadi. Oxir-oqibat, barcha bir-birini rad etadi. Ota va bolalar, aka-ukalar o‘zaro urushib, har tomonga tarqaydilar, birgalikda yashashga qodir bo‘lolmaydilar. Shu darajaga yetib boradiki, ular bunga imkoniyat bo‘lsa-da, birgalikda mehnat qila olmay qoladilar...".
Manfaatlar to‘qnashuvi hamisha ham janjal, o‘zaro kelishmovchiliklar bilan tugamaydi. Chunki umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg‘unlashgan holda berilgan tarbiya tomonlarning oqilona fikr-mulohaza yuritishiga, to‘g‘ri qaror qabul qilishiga, ota-onalar, kattalarga hurmat-e’tibor ko‘rsatishga undaydi. Bu jarayonni amalga oshirish, albatta, nutq orqali yuzaga chiqadi. Demak, manfaatlar himoya qilinayotgan paytda ham o‘zaro hurmat-izzat nuqtai nazaridan til birliklari tanlanishi, nutq odob-axloq doirasida, tushunarli, mazmunli, yuqori madaniyatli bo‘lishi kerak.
Xitoy adabiyotining eng qadimiy yodgorliklari taxminan eramizdan avvalgi XII asr o‘rtalariga taalluqli bo‘lib, ular hukmdorning nutqlari, xalqqa murojaatlari (gao)lardan tashkil topgan. Bunday nutq na murojaatlar tarkib topgan sharoit, ijtimoiy-siyosiy vaziyat bilan bog‘liq. Masalan, "Buyuk murojaat" ("Dagao") bunga misol bo‘la oladi.
"Buyuk murojaat"dan keyin yaratilgan asarlar orasida eng mashhuri - "Xun fan" ("Boshqaruv haqida buyuk; qonun") ham notiqlikka e’tibor nuqtai nazaridan diqqatga sazovor. Qonunning ikkinchi moddasida boshqaruv bilan bog‘liq "besh amal" haqida gap boradi. Birinchi amal - o‘zini qanday tutmoq, ikkinchisi - qanday so‘zlamoq, uchinchisi - qanday ko‘rmoq, to‘rtinchisi - qanday tinglamoq, beshinchisi - qanday fikrlamoq bilan bog‘liq. Ularni tushuntirishda quyidagilar ma’lum qilinadi: "Odob-ahloq doirasidagi xatti-harakat tartibni hosil qiladi. Nutqdagi muvofiqlik tartibni hosil qiladi. Nazarning tiniqligi ziyraklikni hosil qiladi. Fikrlash ravshanligi donolikni hosil qiladi"(1.20-b.).
Nutq madaniyati va mahoratini o‘rganish jihatidan ushbu amallar e’tiborga molik. Chunki boshqaruv faoliyati ham fikrlash va uni yuzaga chiqarish, ya’ni nutqiy faoliyat bilan bog‘liq. Suhbat jarayonining samarali bo‘lishini esa amallarda ko‘rsatilgan jihatlar ta’minlaydi.
Xitoyda notiqlik san’ati, ayniqsa, Xitoy tarixining klassik davri hisoblanmish eramizdan avvalgi VIII-III asrlarda rivoj topdi. Manbalarga qaraganda, u yerda turli vaqtda 70 dan ortiq mashhur shaxslar yashagan. Ular qatorida Konfusiynipg izdoshi Men-szi, ulug‘ Mo-szinning izdoshlari Sun Ke va In Ven, dong‘i ketgan vazir, o‘sha davr iqtnsodiy, ijtimoiy va siyosiy fikrning ajoyib namunasi bo‘lmish "Gu-an-szi" risolasining muallifi Guan Chjunni tilga olish mumkin. O‘sha davrda asosan notiq va muallim sifatida peshqadam jamoat arboblari yetishib chiqdi. Aslini olganda, bu sifatlar bir odamda mujassam bo‘lgan, zero, u davrda ta’lim berish "gapirish", gapirish esa "o‘qitish" ma’nosini anglatgan. Buning uchun notiqlik san’atini puxta egallash ijtimoiy faoliyat bilan shug‘ullanishning asosiy shartlaridan biriga aylangan.
Muhimi shundaki, ularni ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatda tutgan mavqyeiga qarab emas, balki iste’dodiga qarab tanlashgan.
Xitoy notiqlik san’atida ta’lim jarayoni, ya’ni o‘qitishning «gapirish», so‘zlash, ya’ni nutq bilan cham-barchas bog‘langanligi muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi faoliyatining asosini ham ta’lim berishda bilim asoslarini qanday o‘quvchilarga yetkazish, ya’ni uning nutqi tashkil etadi. O‘qituvchining nutq mahoratini tarbiyalash-da ana shu holat – «ta’lim berish va nutqiy faoliyat» o‘rtasida tenglik alomatini qo‘yib, bilim berish va ko‘nikmalar hosil qilish muhimdir.
Xulosa qilib aytish mumkinki, qadimdan fikrni aniq va lo‘nda ifodalash, buning uchun zarur so‘z va iboralarni topish so‘z san’ati va demakki, notiqlik san’atining bosh xususiyatlaridan biri deb sanalgan(1.21-22-b.).