O‘qituvchi nutqi mutolaa san’ati fanidan

Tilning tasviriy vositalari (4 soat)

REJA:
1. Tasviriy vositalar.

2. Troplar va ularning turlari (metafora, o'xshatish, sinekdoxa, mubolag'a va kichraytirish, alligariya, simvol, ironiya, antifraza, sarkazm, perifraza, jonlantirish), epitet, sifatlash, metonimiya.
3. Xulosa.


Tayanch so'z va iboralar: Nutq madaniyati va tasviriy ifoda vositalari, o'xshatish, sifatlash (epitet) metafora, metonimiya, sinekdoxa, mubolag'a, kichraytirish, allegoriya, simvol, ironiya (kesatiq), antifraza, sarkazm, perifraz, jonlantirish, apostrofa.
Savollar
1. Madaniy nutqda tasviriy vositalardan troplarning o'rni qanday?
2. Tasviriy vositalar va ularning turlari haqida so'zlab bering.
3. Troplarning ayrim turlari bir-biriga o'xshasa-da, ammo ular
farqlanadilar. Bular qaysilar?

Ma'ruzaning mazmuni:

So'zlovchi yoki yozuvchi o'zi bayon qilayotgan fikrni tinglovchiga ixcham, aniq, ta'sirchan va tushunarli qilib yetkazib berishga harakat qiladi. Masalan, ko'pincha biror narsa, belgi, xususiyatini tinglovchi yoki o'quvchiga tushunarli, aniq qilib tasvirlab berish uchun uzundan-uzoq va birdan ortiq gaplarga murojaat qilishga to'g'ri keladi. Shunday vaqtlarda so'zlovchi va yozuvchi ayni shu fikrni bayon qilib berishda aytganimizdan birdan ortiq, uzundan-uzoq gaplarni qatorlashtirib tashlashdan qochadi-yu, ammo shu fikrni boshqa vositalar bilan ifodalaydi. Bu tilshunoslik va adabiyotshunoslikda ifoda – tasviriy vositalar deyiladi.Maxsus ifoda – tasviriy vositalar troplar va figuralar deb ikkiga bo'linadi. Maxsus ifoda – tasviriy vositalar, tilda obrazlilik, hissiylikni keltirib chiqaradi. Ulardan foydalanish bilan muallif tinglovchining sezgisiga ta'sir qiladi. Bundan tashqari bayonda qisqalikka, aniqlikka erishiladi. Buning uchun esa, ma'lum shart-sharoitlar kerak bo'ladi: birinchidan, muallif notiq yoki yozuvchi ifoda tasviriy vositalarining tabiatini, xususiyatini yaxshi tushungan, biluvchan bo'lishi kerak; ikkinchidan, ifoda tasviriy vositalariga nutqni bo'yash, ko'r-ko'rona, haddan tashqari, o'rinli-o'rinsiz murojaat qilavermaslik kerak. Ya'ni, ularni ishlatish o'rni, payti, vazifasini yaxshi tushunish kerak. Aks holda, nutq madaniyati buziladi, tinglovchi yoki o'quvchidan o'sha nutqqa, u orqali muallifga nisbatan salbiy munosabat uyg'onishi mumkin.Ifodalilik, ekspressivlik va aniqlikni tanlash niyatida biror narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga ko'chirish, o'xshatish yoki so'zlarni shu maqsadda, umuman ko'chma ma'noda ishlatish troplar deyiladi. Trop nutqda so'z yoki iboralarni ko'chma ma'noda ishlatishdir. Qandaydir xususiyati bilan bir-biriga yaqin ikki tushunchani qiyos qilib troplarga asos qilib olinadi. Troplarning turlari: epitet (sifatlash) – grekcha so'z bo'lib, izohlovchi degan ma'noni anglatadi. Metofora – o'xshatish, sifatlash, metonimiya, sinekdoxa, mubolag'a, kichraytirish, kinoya, alligoriya, jonlashtirish, perifraza kabi usullar tronlarni turlari bo'lsa, takror, antiteza, gradaniya elipsis, jim qolish, ritorik so'roq, bog'lovchisizlik, ko'p bog'lovchilik figuralarning (stilistik figuralarning) ko'rinishlari hisoblanadi. Epitet poetik aniqlovchi. U boshqa doimiy aniqlovchilardan ekspressivlik hosil qilish ko'chma ma'noda ishlatilishi bilan farq qiladi. Oddiy, doimiy, an'anaviy epitetlar kishida hayojon, tug'yon uyg'otmaydi. Bo'larga ko'm-ko'k osmon, qora kuz, oltin kuz birikmalari tarkibidagi aniqlovchilarni misol tarzida ko'rsatish mumkin.Badiiy ifodalilikni kuchaytirish uchun xizmat qilish epitetlarning uslubiy vazifasini ko'rsatadi. Uslubiy epitetda muallif tasvirlanayotgan narsa yoki voqeaning o'zi zarur deb hisoblagan tomonini ma'lum nuqtai nazardan turib baholaydi.Masalan: «Men bir qaro tunda tug'ildim,

Tug'ildimu, shu on bo'g'ildim» - deb shoir H.Olimjon, tun oldidan sifatlovchi qora so'zini keltiradi. Ammo bu so'zni shoir ko'chma ma'noda (tug'ilgan vaqtidagi turmushni qora tunga o'xshatadi) ishlatadi va ekspressivlikni ta'minlaydi. Eski turmushni tanqidiy baholaydi.Epitetlar sifatida, odatda sifatlardan foydalaniladi. Ammo ular otlardan (velosiped, ko'zoynak, po'lat ot, baxmal qir), sifatdoshlardan (yashnagan dala, oshib kelgan, qalqib kelgan qorqizim) ham epitet sifatida ishlatilishi mumkin.