Oqiw materiallari

2. Este saqlawdin’ psixologiyalıq teoriyaları .
Este saqlawg’a tiyisli bolg’an fizikalıq, ximiyalıq, bioximiyalıq, fiziologiyalıq , xabarlı-kibernetikalıq teoriyalar, sonday-aq, psixologiyalıq teoriyalar toparları bar. Bunday teoriyalar ishinde este saqlaw xızmeti nızamlıqların tu’siniw ha’m onı basqarıw usılların islep shıg’ıwda paydalı bolg’an psixologiyalıq teoriyalardı ko’rip shıg’amız.[2]
Este saqlawdin’ da’slepki psixologiyalıq teoriyalarınan biri XVII a’sirde ju’zege kelgen, birinshi bolıp XVIII-XIX a’sirlerde Angliya ha’m Germaniyada islep shıg’ılg’an associativ teoriya bolıp esaplanadı. Bul teoriyag’a tiykarınan este saqlaw uqsaslıg’ı, waqıt ha’m kosmoslıq jaqınlıg’ı boyınsha barqarar bolg’an qısqa ha’m uzaq mu’ddetli assotsiaciyalardın’ quramalı sisteması sıpatında tu’siniledi . Usı teoriyag’a tiykarlanıp, ko‘plegen nızamlar, a’sirese, G. Ebbingauzdın’ umıtıw nızamı ashıldı. Da’slepki waqıt dawamında qabıl qılıng’an mag’lıwmattın’ 60% shekem bolg’an bo’legi umıtıladı, onı bir neshe ku’nnen son’ bolsa birinshi ma’rte yadlap alıng’an teksttin’ 20% nen kemirek bo’legi saqlanıp qaladı. Waqıttın’ o’tiwi menen associativ teoriya bir qatar sheshiliwi kerek bolg’an shınıg’ıwlar menen soqlıg’ıstı, olardan tiykarg’ısı insan este saqlawının’ tan’lap o’tkiziw o’zgesheligin tu’sindirip beriw edi.[1]
XIX a’sirdin’ aqırında associativ teoriya geshtalt teoriyası menen almastı. Bul teoriya ushın baslang‘ish tu’sinik ha’m sonın’ menen birge, tiykarında este saqlawdin’ a’jayıp ha’diyselerin tu’sindirip beriw mu’mkin bolg’an bas princip sıpatında birinshi elementlarinin’ assotsiaciyası emes, balkim, olardın’ da’slepki, anıq sho’lkemi – geshtalt payda boldı. Geshtalttin’ qa’liplesiw nızamları usı teoriya wa’killeri (V. Vundt, E.B. Titchener ha’m basqaları )nın’ pikirine ko’re, este saqlawdı belgilep beredi. Bul teoriya ta’repdarlarının’ tiykarg’ı pikiri sonnan ibarat, este saqlap qalıw ha’m eslewde mag’lıwmat, a’dette, associativ tiykarda quralg’an elementlerdin’tosattan toplamı emes, balkim, anıq qurılma sıpatında payda boladı. Keyinshelli geshtalt teoriyası da bir qatar qıyınshılıqlar, a’sirese, insan este saqlawının’ filo ha’m ontogenezde qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwının’ quramalı shınıg’ıwları menen dus keldi. Bunda, adamdag’ı este saqlaw processlerin ajıratıwshı motivacion jag’daylar ha’m geshtaltlardın’ o’zleri ha’m ta’repdarları ta’repinen aldınnan belgilengen ha’m rawajlanbaytug’ın paydalar sıpatında qabıl qılıng’an edi. Bunın’ menen este saqlaw genezisi haqqındag’ı ma’sele boyınsha tartıslar o‘z jol wmag’ına jetti.[2]
Bixeviorizm ha’m psixoanaliz wa’killeri ham este saqlaw genezisi haqqında qanaatlandırarlı juwap taba almadı. Bixeviorizmshilerdin’ este saqlaw haqqindag’ı qarasları assotsianistshilerdin’ qarasları menen say kelgen edi. Olar ortasındag’ı jalg’ız o’zgeshelik bixeviorizmshilerdin’ materialdı este saqlap qalıwındag’ı ja’rdemnin’ ornın o’z aldına aytıp o’tiw lazım, u’yreniw processlerinde este saqlaw xizmetin u’yreniwge u’lken itibar qaratılg’an edi (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin, bixeviorizmshiler insandag’ı sanalı xızmet ha’m shaxs o’zgesheliklerinin’ ja’rdemge baylanıslılıg’ın shetlep o‘tti.
Este saqlaw hadiyselerinin’ shaxsqa baylanıslılıg’ı Z.Freyd ta’repinen ko’rsetip o’tilgen edi. Onin’ pikirinshe, insannin’ sana astı beyimlesiwine imkan bermeytug’ın barlıq na’rseler este saqlawdan sıg’ıp shıg’arıladı, ha’m, kerisinshe, onin’ ushın jag’ımlı bolg’anları saqlanıp qaladı. Bul baylanıslılıq ta’jiriybede o‘z na’tiyjesin taba almadı. Sonın’ menen birge, Z.Freyd te sha’kirtlerinin’ xızmetleri insan este saqlawın u’yreniwde este saqlaw ha’m umıtıw este saqlaw processlerindegi unamlı ha’m unamsız emociyalar, motivler ha’m mu’ta’jliklerdin’ a’hmiyetin anıqlawdan ibarat boldı. Psixoanaliz ja’rdeminde insannin’ motivacion tarawı menen baylanıslı bolg’an sana astı umıtıwının’ psixologiyalıq mexanizmleri anıqlandı ha’m anıqlama berildi.
XX a’sirdin’ baslarında este saqlawdin’ logikalıq teoriyası ju’zege keldi, og’an tiykarınan, say keletug’ın processler xizmeti este saqlap qalıw za’ru’r bolg’an materialdı ol yamasa bul da’rejede ken’irek ma’nili qurılmalarg’a birlestiretugın mazmun baylanıstırıwshılardın’ barlıg’ı yamasa joq ekenligine tikkeley baylanıslı jag’dayda boladı (A. Bine, K. Byuler). Este saqlap qalıw ha’m eslewde teksttin’ma’nige iye bolg’an mazmunı sa’wlelenedi.
Ha’zirgi zaman psixologiyasında tiykarg’i tu’sinik ornına shaxs xizmetin onin’ barlıq psixik processleri, sonday-aq, este saqlaw processlerinin’ qa’liplesiwin baylanıstıratug’ın princip sıpatında u’yrenetug’ın teoriya ta’n alınbaqta. Bul konsepsiyag’a tiykarınan, este saqlap qalıw, saqlaw ha’m eslew processlerinin’ keshiwi mag’lıwmattın’ obekt xizmetinde tutqan ornına qarap belgilenedi. Mag’lıwmat xızmet maqseti sıpatında payda bolg’an jag’daylarda baylanıslar ja’nede na’tiyjelireq ta’rizde payda bolıwı ha’m aktuallastırılıwı ta’jiriybe anıqlandı ha’m o‘z na’tiyjesin taptı. Bul baylanıslardın’ o’zgeshelikleri, ma’selen, bekkemligi ha’m ha’reketshen’ligi mag’lıwmattın’ subekt keyingi xizmetindegi qatnasıwının’ da’rejesi, bul baylanıslardın’ go’zlengen maqsetlerge erisiwindegi a’hmiyeti menen belgilenedi. Xızmet teoriyasının’ tiykarg’ı pikiri qısqasha to’mendegishe ta’riyiplenedi: tu’rli ko’z qaraslar ortasındag’ı baylanıslar subekttin’ olardan qay ta’rizde paydalanıwı menen belgilenedi.[1]
Insan este saqlawının’ xızmeti sıpatında u’yreniliwine da’slep franciyalıq alımlardın’, a’sirese, P. Janennin’ isleri sebep boldı. Ol birinshilerden bolıp, este saqlawdı materialdı este saqlap qalıw, qayta islew ha’m saqlawg’a bag’darlang’an ha’reketler sisteması sıpatında ta’riyiplenedi. Ja’han psixologiyasında bul koncepsiya L.S. Vigotskiy ta’repinen islep shıg’ılg’an insan joqarı psixik waziypaları kelip shıg’ıwının’ ma’deniy-tariyxiy teoriyasında rawajlandırıldı. Son’ın ala A.N. Leontev, A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov ha’m basqaları sıyaqlı ataqlı psixologlar ta’repinen islep shıg’ıldı.