Oqiw materiallari

4.Qabıl etiwde predmet ha’m fon, anıq ha’m jeke o‘z ara mu’na’siybetler
A’tirap -a’lem deneleri birdey qabıl etilmeydi . Bir waqıtları ayqın , «aldıng’ı qatarg’a» su’rilgen jag’dayda, basqaları «arqag’a o’tip ketken» halda, tu’sinigiz jag’dayda payda boladı. Bolg’an muwapıq ra’wishte qabıl etiw denesi, yamasa obekti, ha’m bizge, bir waqıttın’ o’zinde o‘z ta’sirin o’tkeriwshi, lekin arqa plang’a o’tip ketken basqa denelerden ibarat bolg’an fon ajıratıladı. Ma’selen, kitap fondınan qa’legen bir kitaptı alatug’ın bolsaq, biz basqa ko’plegen kitaplardı qabıl etemiz, lekin qabıl etiw predmeti, obekti bolıp, bizge usı waqıtta za’ru’r ha’m biz izlep atırg’an kitap bolıp esaplanadı.
Da’slep figura (dene) ha’m fon ortasındag’ı parıq su’wretlew o’nerinde ju’zege kelgen. Psixologiyada usı mashqala erkin mashqala sıpatında daniyalıq psixuog E. Rubin ta’repinen ko’rip shıg’ılg’an edi. Jalg’z jag’daydag’ı, aldıng’a shıqqan itibardı o’zine qaratatug’ın ha’diyselik maydan bo’legine figura, onı orap turıwshılardın’ ha’mmesi bolsa fon dep aytıladı.
Sonı aytıp o’tiw lazım, dene ha’m fonnın’ salıstırmalılıg’ı – bul dinamikalıqalıq salıstırmalılıq. Ayne waqıtta fong’a tiyisli bolg’anlar belgili waqıttan son’ denege ha’m, kerisinshe, dene fonına aylanıwı mu’mkin. Bug’an da’liyl sıpatında su’wrettegi ekilengen ko’rinislerdi keltiriw mu’mkin.²⁴[q]
Deneni fonnan ajıratıp alıw, olar ortasındag’ı parıqtın’ da’rejesine baylanıslı boladı. Dene ha’m fon bir-birinen qanshelli ko‘p parıq qılsa, dene fonnan sonshelli an’sat ajıraladı. Usınday, fon ha’m dene ortasındag’ı ren’ler, a’sirese, bir-birinen keskin parıq qılıwshı ren’ler boyın sha ko’z qaras a’hmiyetli bolıp tabıladı. Ma’selen, klass taxtasında por menen jazılg’an so‘z ayqın ko’rinedi, oqıtıwshı ta’repinen oqıwshı da’pterinde ol jazatug’ın sıya menen du’zetilgen qa’te bolsa ulıwma sezilmewi mu’mkin. Eger dene uqsas deneler qorshawında bolsa, onı ajıratıp alıw qıyınshılıq tuwdıradı. Eger da’rya basqa da’ryalardın’ ag’ımları menen oralg’an bolsa, karta boyın sha onin’ ag’ımın baqlap bolmaydı .
Deneni fonnan ajıratıp alıwdı, birinshiden, denenin’ anıq obrazı bolg’an obekt haqqında mag’lıwmatqa iye bolıw an’satsatlastıradı. Ekinshiden, deneni fonnan ajıratıw dene formanın’ u’stinen sızıp shıg’ıw yamasa denelerdi qu menen ayırıw imkaniyatın jen’illestiredi. U’shinshiden, deneni fonnan ajıratıp alıw uqsas xızmet ta’jiriybesin arttırıwın jen’illestiredi.
Deneni anıqlıg’ınsha qabıl etiw menen birge, onin’ o’z aldına bo’limlerin de qabıl etemiz. Bul eki ta’rep te o‘z ara tıg’ız baylanıslılıqta boladı: anıqlıqtı qabıl etiw onin’ bo’limlerin qabıl etiw menen belgilenedi, anıqlıqtın’ o‘zi olardın’ qabıl etiliwine ta’sir etedi.[1]
Barlıqqa belgili denenin’ qanday da bir bo’legin o‘tkizip jibersek yamasa onı natıwri analiz qılsaq, yamasa haqiyqatta og’an tiyisli bolmag’an bo’legin onin’ bo’legi sıpatında qabıl etsek, denenin’ qabıl etiliwi keskin o’zgerip ketedi. Bunday ziyatlarda deneni o‘z halınsha qabıl qılalmaymız. Ma’selen, basqa so’zler menen uqsas bolg’an ha’m o’z aldına jazılg’an so‘zge bir qarawda («shal», «mal» ha’m basqa so’zler menen uqsas bolg’an «pu» so‘zi), eger ha’riplerden biri anıq emes etip jazılg’an bolsa, onı natiwri oqıwımız mu’mkin («pu» so‘zinin’ ornına - «gu»).
Obektke tiyisli bo’lekler ulıwma qabıl etilmese yamasa anıq emes qabıl etilse, yamasa a’yne payıtta qabıl etilmey qalatug’ın bolsa da, ysıg’an qaramastan, deneni tanıp bilemiz. Bul jag’day har bir dene tek og’an ta’n bolg’an tanıs belgilerge iye bolg’anlıg’ınan ju’z beredi. Ma’selen, o’z aldına ha’ripleri tu’sirip qaldırılg’an so‘z keltiremiz «..z..lı.». Darhal bul so‘zdi, a’lbette , taba almaysız, sebebi onin’ tanıs belgileri bolg’an ha’riplerr tu’sirip qaldırılg’an. Endi oqıp shıg’ıwg’a urınıp ko’remiz: «go‘z.l.ıq». Solay etip, o’z aldına bo’leklerdin’ qabıl etiliwi anıqlıqtın’ qabıl etiliwine ta’sirin ko’rip shıqtıq.
O’z aldına bo’leklerdin’ qabıl etiliwi anıqlıqtın’ qabıl etiliwine qanday ta’sir ko’rsetiwi mu’mkin ekenligi haqqında soraw tuwıladı. Bul ta’sir, tiykarınan, anıqlıqtı qabıl etiwde ondag’ı bazıbir bo’limlerinin’qabıl etpey atırg’anın sezbey qalıwımiz mu’mkinliginde baqlanadı. Ma’selen, kitap betinde ayırım tu’sirip qaldırılg’an, artıqsha ha’riplerdi, olardın’ orın almasqanlılıg’ın sezbey qalamız. Bunday jag’day oqıw ta'’jiriybesinin’ joqarı da’rejesindegi ha’r bir so‘zdin’ anıq bolıwinsha qabıl etiliwi baqlanadı, bul bolsa onin’ o’z aldına bo’limlerinin’ jarqın ren’lerde qabıl etiliwine ta’sir ko’rsetedi.
Anıqlıq ha’m bo’lekler rqabıl etiwinin’o‘z ara mu’na’siybeti dene menen tanısıwdın’ tu’rli basqıshlarında birdey keshpeydi. Bunda adamlardın’ individual ayırmashılıg’ı a’hmiyetli orın iyelleydi. Ko’pshilik adamlarda qabıl etiwdin’ bas lang‘ish da’wiri anıqlıqtı o’z aldına bo’leklerge ajıratpay turıp, qabıl qılıwdın’ u’stinligi menen xarakterlenedi. Bazı bir adamlarda onin’ kerisi baqlanadı, birinshi na’wbette, denenin’ o’z aldına bo’limleri parıqlanadı.[1]
Individual ayırmashılıqqa ta’n ra’wishte qabıl etiwdin’ ekinshi da’wiri de tu’rlishe keshedi. Aldın denenin’ ulıwma forması anıq bo’leklerge bo’linbegen halda qabıl etilsa, keyinshelli, obekt bo’limleri barg’an sayın anıg’ıraq qabıl etiledi. Kerisinshe, eger aldın denenin’ bo’limleri ajıratılg’an bolsa, anıqlıqqa o’tiw a’melge asırıladı.
Anıqlıq ha’m bo’limlerinin’ qabıl etiwi tek individual o’zgesheliklerge emes, sonday-aq, o’tmishtegi ta’jiriybe ha’m beyimlilikke baylanıslı boladı. Ma’selen, jeterli tu’rde oqıw ta’jiriybesine iye bolg’anımız ushın tekstti ko‘z juwırtıp, ko‘p jag’daylarda qa’teliklerge itibar bermey, tez oqıy alamız. Lekin, eger teksttegi qa’teliklerdi tabıwın’ız kerek bolıp qalsa, ma’nisine tu’sinip jetpesen’iz de, so’zlerdin’ jazılıwına o’z aldına itibar qaratasız. Solay etip, qabıl etiwdi sho’lkemlestiriwde beyimlilik u’lken a’hmiyetke iye bolıp tabıladı.
Barlıq adamlar o‘z qızıg’ıwshılıqları, sonday-aq, bir qatar basqa o’zgesheliklerine ko’re, bir-birinen parıq qılsa da, qabıl etiwde individual ko’z qaraslarbar ekenligin aytıp o’tiwimiz kerek (10.2 su’wret).
Qabıl etiwdegi individual ayırmashılıqlar ju’da’ u’lken bolsa da, bul ayırmashılıqlardın’ anıq bir adam ushın emes, adamlardın’ anıq toparına tiyisli bolg’an belgili tiplerdi ajıratıp ko’rsetiw mu’mkin. Qabıl etiw tiplerine: jasalma (anıq) ha’m analizli (na’tiyjelerdi anıqlaw), tu’sindiriwshi ha’m ta’riyiplewshi, obektiv ha’m subektiv tipler kiredi.
Qabıl etiwdin’ anıq tipi og’an beyim bolg’an shaxslarda dene qaldırg’an ulıwma ko’z qaras, qabıl etiwdin’ ulıwma mazmunı, qabıl etiwdin’ ulıwma o’zgesheliklerinin’ jarqın sa’wleleniwi menen xarakterlenedi. Qabıl etiwdin’ bunday tipi bolg’an adamlar mayda-shu’ydelerge azıraq itibar beredi. Olar ko’birek anıqlıqtın’ ma’nisin an’lap aladı, ko’pshilik na’tiyjeler bolsa itibarsiz qalıp ketedi.
Qabıl etiwdin’ izshillik tipine ta’n shaxslar, kerisinshe, bo’lekler ha’m na’tiyjelerin anıq ajıratıp ko’rsetiwge beyim boladı. Olardın’ qabıl etiwi, a’sirese, usıg’an bag’darlang’an boladı. Ulıwma alg’anda, dene yamasa ha’diyse, qabıl etilgenlerdin’ ulıwma a’hmiyeti arqa ko’riniske o’tip ketedi, ayırım waqıtta bolsa, ulıwma sezilmeydi. Olardın’ hikayaları ba’rqulla anıqlamalarha’m jeke bo’leklerdi sa’wlelendiriwge tolı boladı, onin’ arqasında anıqlıqtın’ a’hmiyeti ju’da’ ko‘p jag’daylarda joq bolıp ketedi.
Qabıl etiwdin’ ko’rsetip o’tilgen tipleri shetki jol ldızlar ushın ta’n. Ko’binese, olar bir-birin tolıqtıradı, sebebi, eki tiptin’ unamlı o’zgesheliklerine su’yenetug’ın qabıl etiw na’tiyjeli bolıp esaplanadı.[2]
Qabıl etiwdin’ su’wretlew tipine ta’n bolg’an shaxslar, ko’rgen ha’m esitkenleri menen shegaralanadı, qabıl etilgen ha’diysenin’ a’hmiyetin tu’sindiriwge urınbaydı. Adamlar xizmeti, waqıyalar yamasa qandayda bir ha’diyselerdin’ ha’reketlendiriwshi ku’shleri olardın’ itibarınan shette qaladı. Kerisinshe, qabıl etiwdin’ tu’sindiriwshi tipine ta’n bolg’an adamlar tikkeley qabıl etiwde beriletug’ınlar menen qanaatlandırmaydı. Olar ha’mme waqıt ko’rgen yamasa esitkenlerin tu’sindirip beriwge umtıladı. Minez-qulıqtın’ bul tipi ko’binese qabıl etiwdin’jasalma tipi menen uyg’ınlasadı.[2]
Qabıl etiwdin’ obektiv tipine haqıyqatında ju’z berip atırg’an waqıyalarg’a qatal tu’rde muwapıqlıq ta’n bolıp tabıladı. Qabıl etiwdin’ subektiv tipine ta’n shaxslar bolsa olarg’a berilgenlerden shetke shıg’adı ha’m o’zlerinen ko‘p na’rse qosadı. Olardın’ qabıl etiwi denelerge salıstırg’anda subektiv mu’na’siybetke, aldınnan bar bolg’an bujawlarg’a tiykarlang’an pikirlesiw mu’na’siybetin ayıpsız asırap bahalawg’a boysınadı. Bunday adamlar o‘z hikayalarında qabıl etkenlerin emes, balkim, bul haqqındag’ı o’zlerinin’ subektiv ko’z qaraslardı, sonday-aq, seziw-tuyg’uwları ha’m keshirmelerin jetkizedi.
Individual ayırmashılıqlar ortasında baqlawdag’ı parıqlaw u’lken a’hmiyetke iye. Baqlawshılıq – bul deneler ha’m ha’diyselerdegi sezilersiz, o‘z-o’zinde ko‘zge taslanbaytug’ın, lekin qa’legen noqatı qaraw ko’z qarasınan a’hmiyetli yamasa o’zgeshelikke iye bolg’an belgini seziw ta’jiriybesi. Baqlawshılıqqa ta’n bolg’an belgi sezilersiz, lekin a’hmiyetli belginin’ qabıl etiw tezligi. Baqlawshılıqtag’ı ayırmashılıqlar shaxstın’ o’zine ta’n o’zgesheliklerine baylanıslı. A’ne usınday, qızıg’ıwshılıq baqlawshılıqtın’ rawajlaniwına ko’mek beriwshi princip bolıp esaplanadı.[1]
Qabıl etiwdi aldınnan mo’lsherlengenlik da’rejesine go‘re parıqlaw mu’mkin. Aldınnan go’zlenbegen (erksiz) ha’m aldınnan go’zlengen (erkli) qabıl etiwler bar. Erksiz qabıl etiwde qanday da bir deneni qabıl etiw maqseti yamasa wazıypasın qoymaymız, erkli qabıl etiw bolsa arnawlı go’zlengen maqset yamasa wazıypag’a bag’darlang’an. Qabıl etiw erkin xızmet sıpatında, a’sirese, baqlawda anıq payda boladı, baqlaw aldınnan mo’lsherlengen, rejeli ha’m ol yamasa bul da’rejede dawamlı qabıl etiw bolıp, qabıl etiw obektinde ju’z beretug’ın qanday da bir ha’diyse yamasa o’zgeristi anıqlaw maqsetinde o’tkeriledi.[1]
Biraq, baqlawshılıq ta qabıl etiw sıyaqlı tuwma o’zgeshelik bolıp esaplanbaydı. Jan’a tuwılg’an na’reste a’tirap-ortalıqtı denelerdin’ anıq ko’rinisi qabıl ete almaydı. Balanın’ a’tirap –ortalıqtan denelerdi da’slepki ajıratıp alıw ha’diysesin onin’ bul denelerdi aqtarıp qarap atırg’anın seziw mu’mkin .
B.M. Teplovtin’ pikirine ko’re, balada denenin’predmetliligi belgileri erte go’deklik da’wirinde (2-4 aylıqta) deneler menen ha’reketlerdin’ qa’liplesiwi payda bala baslaydı. 5-6 aylıqqa kelip, balada qulanıp atırg’an denede ko’z qarasının’ja’mleniwi jag’daylarının’ ko’beyiwi baqlanadı. Baqshag’a shekem bolg’an da’wirden mektepke shekemgi da’wirge o’tiwde oyın ha’m konstruktiv xızmet ta’sirinde balalarda ko’riw analizi ha’m sintezinin’ quramalı tu’rleri, sonday-aq, qabıl etiw obektin ko’riw maydanında qıyalan bo’leklerge bo’lip, ha’r bir bo’lekti o’z aldına, son’ olardı anıqlag’an halda izertlewdi o’z ishine aladı.[2]
Ta’lim alıw procesinde mekteptegi bala qabıl etiwi belsene tu’rde rawajlanadı, bul processler bir neshe basqıshlarda a’melge asadı. Birinshi basqısh deneden paydalanıw procesinde obrazdın’ mu’na’sip tu’rde sho’lkemlestiriliwi menen baylanıslı boladı. Keyingi basqıshta balalar qu ha’m ko‘z ha’reketleri ja’rdeminde denelerdin’ kosmoslıq o’zgeshelikleri menen tanısadı. Na’wbettegi, psixikalıq rawajlanıwdın’ bolıp da’rejelerinde balalar azg’ana waqıtta da artıqsha ha’reketlersiz qabıl etiw obektlerinin’ belgili qa’siyetlerin tanıp alıw, usı qa’siyetler tiykarında olardı bir-birinen ayırıw o’zgesheligine iye boladı.
Qabıl etiw rawajlanıwının’ a’hmiyetli sha’rti miyne bolıp, ol balalarda ja’miyetlik paydalı miynet formasında, ma’selen, u’ydegi waziypalardı orınlaw boyın sha, sonday-aq, sızıw, quraw, muzika, oqıw ha’m basqaları menen shug’ıllanıwda payda boladı. Bala ushın oyın da qatnasıw da u’lken a’hmiyetke iye.[2]
U’lken adam menen salıstırg’anda, jas bala qabıl etiwinin’ o’zgeshelikleri qanday ha’m olar qalay payda boladı? Bala denelerdin’ kosmoslıq qa’siyetlerin bahalawda ju’da’ ko‘p qa’teliklerge jol qoyadı. Balalarda, ha’tte, ko‘z benen sızıqlı shamalaw u’lkenligine qarag’anda jaqsı rawajlanbag’an. Ma’selen, sızıq uzınlıg’ın qabıl etiwde balanın’ qa’telikleri u’lken adamdikine qaraganda, shama menen bes ma’rte ko‘p bolıwı mu’mkin. Waqıt qabıl etiwi ja’ne de ko’birek qıyınshılıq tuwdıradı. Bala «erten’ge», «keshe», «aldın» ha’m «keshirek» sıyaqlı tu’siniklerdi ju’da’ qıyınshılıq penen iyelleydi. Balalar denelerdin’ ko’rinisin qabıl etiwde de qıyınshılıqlarg’a dus keledi. Solay etip , bala qabıl etiwinin’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri bala biliminin’ jetispewi ha’m onshelli u’lken bolmag’an a’meliy ta’jiriybe menen belgilenedi. Waqıttın’ o’tiwi menen bul mashqalalar sheshiledi ha’m u’lken mektep jasına kelip, balalar qabıl etiwi u’lken adam qabıl etiwinen ulıwma parıqlanbay qaladı.

TEMA BOYINSHA TEST TAPSIRMALARI

1.Qabıl etiw:
a) denelerdin’ a’hmiyetli qa’siyetleri ha’m sıpatların jıyındı jag’dayında sa’wlelendiriw;
b) a’piwayı a’lem denelerin sa’wlelendiriwde payda bala tug’ın seziwler jıyındısı;
v) dene ha’m ha’diyselerdi olardın’ o’zine ta’n retseptorlarg’a tikkeley ta’sir ko‘rsetiwin anıq sa’wlelendiriw;
g) waqıyalıqtın’ insan o‘tmish ta’jiriybesi ortasındag’ı mu’na’siybetinin’ baylanıslılıg’ı
2. Qabıl etiwdin’ kosmoslıq, waqıt, ha’reket qabıl etiwlerine bo’liniwinin’ tiykarg’i deregi:
a) jetekshi analizator;
b) sa’wlelendiriwshi dene;
v) materiya barlıg’ı forması;
g) subekt belsendiligi.
3. Qabıl etiwdin’ erkli ha’m erksiz tu’rlerge bo’liniwine tiykar bolıp xızmet qıladı:
a) jetekshi analizator;
b) sa’wlelendiriwshi dene;
v) materiya barlıg’ı forması;
g) subekt belsendiligi o’zgesheliginin’ maqsetke bag’darlang’anlıg’ı.
4. Qabıl etiwdin’ insan psixik o’mirinin’ mazmunı ha’m shaxs o’zgesheliklerine baylanıslılıg’i:
a) insayt;
b) persepsiya;
v) appersepsiya;
g) sensibellik.
5. Taktil ha’m ha’reket seziwleri tiykarında payda bala tug’ın qabıl etiw tu’ri, - bul:
a) appersepsiya;
b) illyuziya;
v) baqlawshılıq;
g) teri-tiyip.