Oqiw materiallari

Tema: QIYAL
Reje:
1 QIyal ha`m onin` fiziologik tiykari haqqinda tu`sinik.
2 Qiyal tu`rleri ha`m protsessleri
3 Qiyal xa`m do`retiwshilik
4 Qiyaldin` individual o`zgeshelikleri ha`m rawajlaniwi
12.1. Qiyal ha`m onin` fiziologik tiykari haqqinda tu`sinik.
Insannin` Jer ju`zindegi jasawshi birde-bir tiri jang‘a say bolmag‘an sipati - jan`aliq jaratiw‘ qa`biletin u`yrenip, insan psixikasinin` ja`ne bir takrarlanbas hadiysesi menen toqnasamiz. Onin` mazmuni insannin` o`zinin` sanasinda real dunyada ele bar bolmag‘an obrazdi jaratiwdan ibarat, bunday obrazdin` jaratiliwi ushin o`tmish ta`jriybesine su`yeniwge tuwra keledi. Qabil etiw, este saqlaw ha`m oylaw menen bir qatarda insan o`miri dawamindag‘i xizmetinde qiyal ha`m a`hmiyetli orin iyeleydi. Qiyal biliw protsessi bolip, onda ha`diyseler baylanisli ta`rizde sa`wlelenedi. Sa`wlelendiriwdin` qurali sipatinda qabil etiw obrazlari, este saqlawdin` eleslerinde ko`rinedi. Oylaw siyaqli qiyal ha`m o`tmish ta`jriybesin qayta islew menen jan`a bilimlerdi jaratiwg‘a qaratilg‘an.
Solay etip, qiyal- bul real faktti sa`wlelendiriwshi eleslerdi, qayta du`ziw ha`m sol tiykarinda jan`a eleslerdi jaratiw protsessi. Qiyal – bul obraz, ko`z aldina keltiriw yaki ideya formasindag‘i jan`aliq jaratiwdin` psixik protsessi.
Qiyal obrazlari qabil etiw obrazlari ha`m este saqlaw eleslerinen olarda insan ele duslaspag‘anlarin aniqlaw ha`m sol quramda boliwi menen pariqlanadi. Bular insan ko`z aldinda bolmag‘an ha`m boliwi mu`mkin bolmag‘an hadiyseler, daliller, waqiyalar esaplanadi. Qiyal obrazlari o`zinde ju`z beriwi mu`mkin bolg‘an, ku`tilgen waqiya ha`m ha`diyselerdi nazerde tutiwi mu`mkin. Sonin` menen birge, qiyalda payda bolg‘an jan`aliq barqulla haqiyqattanda bar bolg‘anlar menen ol yaki bul da`rejede baylanisli boladi. Qiyal obrazlari qabil etiw obrazlarina, sonday-aq, qiyalda teren` o`zgerislerge ushiraytug‘in este saqlawdin` eleslewlerine de tayanadi. Insannin` individual rawajlaniwi protsessinde qiyal oylaw menen u`zliksiz baylanista qa`liplesedi. Qiyal obrazlarin du`ziw insan aqiliy rawajlaniwinin` joqari da`rejesinde g‘ana a`melge asiwi mu`mkin.
Ko`p jag‘daylarda qiyal jan`a sheshimlerdi tabiw za`ru`rligi tuwilg‘anda, yag‘niy ha`reketten ozip ketken jag‘dayda sa`wleleniwi talap etilgen mashqalali jag‘daylarda ju`zege keledi.
Qiyaldin` na`tiyjesinde insan keleshekti aldinnan ko`re aladi ha`m o`z minez-qulqin basqaradi, do`gerek a`tirapti do`retiwshilik penen o`zgertedi. Qiyal-miynet xizmetinde qa`liplesken psixik aktivliktin` arnawli ta`rizde insan ta`repinen sa`wleleniwi. Qiyal faktlerdin` aldinnan sa`wleleniwin ta`minleydi, bunda o`tmishtin` kelejektegi proeksiyasi jaratiladi. Qiyal insang‘a ha`r tu`rli jag‘daylarda jol tabiwg‘a ha`m tuwridin-tuwri a`meliy is-ha`rekettin` aralasiwisiz ma`selelerdin` sheshiliwine imkaniyat jaratiwshi ko`rgizbeli-obrazli oylawdin` tiyari bolip xizmet etedi. Qiyal obrazlari tek g‘ana insanda bar bolg‘an real a`lem obrazlarinin` ayriqsha ta`replerin qayta islep shig‘iw joli menen jaratiladi.
Qiyaldin` xizmeti insannin` ishki keshirmeleri ha`m onin` erk ha`reketlerin analizlew menen baylanisli Qiyaldin` fiziologiyaliq tiykari nerv baylanisin uliwmalastiriw, olardin` jemiriliwi, qaytadan toparlarg‘a qosilip, jan`a sistemag‘a birigiwi, o`tmish ta`jriybesinde qa`liplesip bolg‘an waqitsha baylanislar jan`a uyg‘inlasiwlarinin` payda boliwinan ibarat. Bunda bar bolg‘an waqtinshaliq baylanislardin` a`pwayi jag‘dayda uliwmalasip jan`aliqtin` jaratiliwina alip barmaydi. Jan`alin`tin` jaratiliwi aldinnan bir-biri menen baylanispag‘an waqitshaliq nerv baylanislarinan payda bolg‘an uyg‘inliqti talap etedi. Qiyal protsessi eki xabarlawshi sistemanin` birgeliktegi xizmetinen ibarat. Bunda ekinshi xabar sistemasi –so`z u`lken a`hmiyetke iye boladi.
Barliq ko`rgizbeli obrazlar ol menen u`zliksiz ra`wishte baylanisli. So`z qiyal obrazlarinin` payda boliw deregi bolip xizmet qiladi, olardin` quraliw jollarin baqlaydi, olardi saqlap qaliw, bekkemlew, o`zgertiw qurali esaplanadi. Qiyal barqulla faktlerden shetke shig‘iw , biraq qa`legen jag‘dayda qiyaldin` deregi-obektiv fakt esaplanadi.
Insan o`mirinde qiyal qatar arnawli waziypalardi orinlaydi. Olardan birinshisi fakttin` obrazlarda sa`wleleniwi ha`m ma`selelerdi sheshiwde olardan paydalaniw imkaniyatina iye boladi. Qiyaldin` bul waziypasi oylaw menen baylanisli bolip, og‘an organik ta`rizde kiritilgen. Qiyaldin` ekinshi waziypasi emotsional jag‘daylardi basqariwdan ibarat. O`zinin` qiyali ja`rdeminde insan azg‘ana bolsada, ko`p g‘ana mu`ta`jliklerin qanaatlandiriw, onin` na`tiyjesinde ju`zege kelgen zorig‘iwdi kemeyttiriwge imkani boladi. U`shinshi waziypasi qiyaldin` insan biliw protsessleri ha`m jag‘daylari, bular qabil etiw, diqqat, este saqlaw, so`ylew ha`m sezimlerdi iqtiyarli basqariwdag‘i qatnasi menen baylanisli. To`rtinshi waziypasi ha`rekettin` ishki rejesinin` qa`liplesiwi-obrazlardan paydalanip, olardi sanada orinlaw uqipliqlarinan ibarat. Besinshi waziypasi-bul xizmetti rejelestiriw ha`m da`stu`rlew, bunday da`stu`rlerdi du`ziw, olardin` qa`tesiz boliwi, eo`rsetiw protsessin bahalaw.
Qiyaldin` ja`rdeminde biz organizmimizdin` ko`plegen psixofiziologik jag‘daylarin basqaramiz, boliwi mu`mkin bolg‘an xizmetke iykemlestiriwimiz mu`mkin. Insannin` erkli jol menen qiyaldin` arqasinda organik protsesslerge ta`sir ko`rsetiwi, dem aliwi, tamir uriw tezligi, qan basimi, dene temperaturasin o`zgertiw mu`mkinshiligin tastiqlawshi da`liller belgili. Mine usi da`liller autotreningler o`tkerilgende o`z tastiyg‘in tapqan.
2.Qiyaldin` tu`rleri ha`m protsessleri.
Qiyaldin` tu`rlerin klassifikatsiyalag‘animizda olar bir neshe tu`rlerge ajratiladi, olardin` ha`r birinin` tiykarinda qiyaldin` a`hmiyetli belgileri: aktivlik, insan maqsetleri menen baylanisi, jan`a obrazlar jaratiw erkinligine iye ekenligi. Aktivlik belgisi boyinsha qiyal aktiv ha`m passiv qiyalg‘a bo`linedi.
Aktiv qiyal barqulla do`retiwshilik ha`m shaxsiy maselelerdi isletiwge qaratilg‘an, aniq a`meliy xizmetti orinlaw menen baylanisli. Aktiv qiyal kelejekke qaratilg‘an bolip, waqittan belgili da`reje sipatinda paydalanadi. Ol ma`sele ta`repinen qaratiladi ha`m bag‘darlanadi, erktin` sha`rayatlari menen aniqlanip ha`m erktin` baqlawina boysinadi. Aktiv qiyal o`zinde artislik, do`retiwshilik, kritikalawshi, jaratiwshi ha`m antitsipiruyushee qiyal tu`rlerin birlestiriledi. Obrazlardin` g‘aressizligi ha`m haqiyqatliqqa baylanisli tu`rde tiklewshi ha`m do`retiwshi boladi.
Tiklewshi qiyal-bul isan ushin belgili bir jan`aliqti, so`z arqali ta`riyplew yaki oni sha`rtli tu`rde sa`wlelendiriwge (sizilma, nota h.t.b.) tayang‘an halda ko`z aldina keltiriw. Qiyaldin` bul tu`ri insannin` ha`r tu`rli xizmetlerinde, sonin` menen birge ta`limde da ken`nen qollanadi.
Do`retiwshi qiyal-bul jan`a obrazlardi aldin toliq ta`riplenbegen yaki sha`rtli ko`rinislerge su`yenbegen halda jaratiw. Qiyaldin` bul tu`rinde insan o`zi erkin halda basqa adamlar yaki ja`miyet ushin qadirli bolg‘an, xizmettin` aniq o`zine say o`niminde su`wretlengen jan`a obraz ha`m ideyaalar jaratadi. Do`retiwshi qiyal insannin` barliq do`retiwshilik xizmetinin` barliq tu`rlerinin` tiykari bolip esaplanadi.
Antitsipatsiyaliq qiyal insannin` a`hmiyetli ha`m za`ru`r qa`bileti-kelejekti aldinnan seziw, ha`rekettin` natiyjesin ko`re biliw tiykarinda jatadi. Insannin` bunday qabileti insang‘a «pikirlew aynasi» jardeminde kelejekte o`zi, basqa adamlar yaki a`tiraptag‘ilar menen neler boliwin ko`re aladi.