Oqiw materiallari

2. Oylawdin` tu`rleri ha`m formalari
Oylawdin` eki da`rejesi bar: parasat-abstraksiyalardan paydalanip o`zgermeytug‘in sizilmalar, u`lgiler shegarasinda payda bolatug‘in a`pwayi oylaw; salamat pikir, oylawdin` baslang‘ish da`rejesi, onin` logikaliq mazmunin emes, ba`lkim so`zler ha`m da`liller sistemasin u`yrenedi, bul aniq, izbe-izlikte pikirlew, pikirdi tuwri du`ziw, da`lillerdi bekkem sistemalastiriw, bo`listiriw qa`bileti; aqil (dialektik oylaw)-abstraksiyalardi do`retiwshilikte qollaw ha`m olardin` ta`biyatin sanali analizlew o`zgesheligine iye bolg‘an teoriyaliq biliwdin` joqari da`rejesi, aqil ja`rdeminde insan zatlardin` mazmunin, olardin` nizamliqlarin ha`m qarama-qarsiliqlarin tu`sinip jetedi.
Oylaw-bul o`zinin` du`zilisine ha`m tu`rlerine iye bolg‘an o`zine say xizmet. Oylawdin` tu`rlerge bo`liniwi formasi, o`zgesheligi, aship berilgenligi, jan`aliq ha`m faktke masliq da`rejesine qarap a`melge asiriladi.
Oylaw a`dette, teoriyaliq ha`m a`meliy oylawg‘a bo`linedi. Teoriyaliq oylawda tu`sinik ha`m obrazli oylaw, a`meliy oylawda bolsa ko`rgizbeli-obrazli ha`m ko`rgizbeli ha`reketli oylawg‘a ajiratiladi.
Tu`sinikli oylaw-bul belgili tu`sinikler qollanilatug‘in oylaw tu`ri esaplanadi. Qandayda bir aqiliy ma`selelerdi sheshiwde basqa adamlar ta`repinen aniqlang‘an ha`m tu`sindirilgen tu`sinikler, pikirler, sheshimler formasinda ko`rsetilgen tayar bilimlerden paydalanamiz.
Obrazli oylaw-bul obrazlar ja`rdeminde pikirlewdin` bir tu`ri. Olar yadtan alinadi yaki ko`z-qarasta payda boladi. Ko`binese oylawdin` bul tu`ri ko`rkem do`retiwshilik penen shug‘illaniwshi adamlarda u`stin boladi.
Tu`sinikli oylaw faktlerdi aniq ha`m uliwmalasqan halda sa`wlelendiredi, biraq bunday sa`wlelendiriw abstrakt boladi. O`z na`wbetinde, obrazli oylaw a`tirapimizdag‘i a`lemdi aniq ha`m sub’ektli sa`wlelendiriw imkanin beredi. Solay etip tu`sinikler ha`m obrazli oylaw bir-birin toltiradi.
Ko`rgizbeli-obrazli oylaw obrazlardi qollaniw menen baylanisli. Bul oylaw adam qandayda bir ma`seleni sheshiwde tu`rli obrazlardan, ha`diyselerden ha`m figuralar haqqindag‘i ko`z-qaraslardi analizlegende, salistirg‘anda, uliwmalastirg‘anda ko`rinedi.
Ko`rgizbeli-ha`reketli oylaw-mazmuni jag‘inan real zatlar menen a`melge asirilatug‘in a`meliy jaqtan o`zgertiriwshi xizmetten ibarat bolg‘an oylawdin` o`z aldina bir tu`ri. Oylawdin` bul tu`ri qandayda bir materialliq o`nim islep shig‘ariw maqsetinde miynet penen shug‘illaniwshi adamlarda ken`rek ushirasadi.
Ja`ne til qurallari ja`rdeminde o`z waziypasin orinlawshi so`z-logikaliq oylaw bar bolip, ol oylawdin` tariyxiy rawajlaniwinin` son`g‘i basqishi. Onda tu`sinikler ha`m logikaliq sheshimler qollaniladi.
A`meliy oylaw ta`jriybe, a`meliy ha`reketler tiykarinda a`melge asiriladi ha`m aniq waziypalardi orinlawg‘a qaratilg‘an, teoriyaliq-ta`jriybeler menen is alip barmaydi, tu`siniklerden paydalanadi. Diskursiv oylaw-ken`eytirilgen oylaw, ishki sezgi-ishki keshirmelerdin` tezligi, aniq ko`rsetilgen basqishlardin` joqlig‘i, az da`rejede u`yrenilgenligi menen xarakterlenedi.
Repraduktiv, islep shig‘ariwshi oylaw- bul u`lgi boyinsha oylaw, do`retiwshilik bolsa-jan`a ashiliwlar, jan`a na`tiyjelerge alip bariwshi oylaw. Realistik oylaw faktlerdi duris sa`wlelendiredi, adam o`z minez-qulqin an`laydi, autistik oylaw bolsa, tiykarinan ob’ektke emes, affektke mas bolg‘anlardi ko`rsetedi, mu`ta`jlikti qanag‘atlandiriwg‘a, emotsional kelip shiqqan zorig‘iwdi azaytiwg‘a bag‘darlang‘an boladi.
Oylawdin` aqiliy protsess na`tiyjesi esaplang‘an u`sh tu`rli formasi: tu`sinik, pikir, juwmaq shig‘ariw bolip pariqlanadi.
Tu`sinik-bul qubilis ha`m ha`diyselerdin` uliwmaliq, a`hmiyetke iye bolg‘an ha`m pariqlaniwshi belgilerin sa`wlelendiriwshi oylaw formasi. Tu`sinikler tiykarinda ha`diyseler ha`m qubilislar haqqindag‘i bar bioimlerimiz jatadi. Ol aniq ha`m abstrakt boliwi mu`mkin. Qubilis (figura)tin` barliq belgilerinen tap sol qubilisti yaki sog‘an uqsas qubilislar toparin xarakterlep beriwshi aniq belgiler jiyindisi ajratilg‘an bolsa, onday jag‘dayda aniq bir tu`sinik haqqinda ga`p ketedi. Bunday tu`siniklerge qala, ideya, ja`miyet ha`m basqalar kiredi. Eger qubilistan qandayda bir o`z aldina belgi ajratilip ha`m bul belgi u`yreniw predmeti bolip xizmet etse, o`z aldina qubilis sipatinda u`yrenilse, abstrakt tu`sinik payda boladi. Bunday tu`siniklerge pida`kerlik, ten`lik, hu`jdanliliq ha`m basqalar kiredi.
Tu`sinikler ayirim ha`m uliwma boliwi mu`mkin. Ayirim belgiler dep, qubilistin` qaysi toparg‘a tiyisli boliwinan qattiy na`zer, jalg‘iz qubilisqa tiyisli bolg‘an tu`sinikke aytiladi. Ayirim tu`siniklerge Moskva, Tashkent, Baykal ko`li ha`m basqalar kiredi. Uliwma tu`sinik dep, bir qubilisqa emes, ba`lkim, qubilislar toparina, bul topardag‘ilardin` qa`legen qubilisina tiyisli bolg‘an tu`sinikke aytiladi. Misali, samalyot, ma`mleket, ka`rxana, institut h.t.b.
Tu`siniklerdin` ko`z-qaraslardan pariq etiwshi o`zine say o`zgesheliklerine, ko`z-qarastin` barqulla obrazg‘a iye ekenligi, tu`sinik bolsa bul so`zde o`z ko`rinisin tapqan pikir ekenliginen ibarat; ko`z-qaras a`hmiyetli ha`m a`hmiyetke iye bolmag‘an belgilerdi o`z ishine aladi, tu`siniklerde bolsa tek g‘ana a`hmiyetli belgiler saqlanip qaladi. Tu`sinik ko`z-qarasqa qarag‘anda ko`birek uliwmalastirilg‘an sa`wlelendiriw esaplanadi.
Hu`kim-qubilislar ha`m ha`reketler ortasindag‘i baylanisti sa`wlelendiriwshi oylaw formasi; bir na`rseni tastiyqlaw yamasa biykarlaw. Tastiyqlawshi hu`kimge misali, «Psixika miydin` waziypasi», «Barliq metallar elektr tog‘in o`tkeredi», biykarlawg‘a-«Suwda hesh qaysi may erimeydi» siyaqli hu`kimlerdi keltiriw mu`mkin.
Biz tastiyqlag‘an yaki biykarlag‘an hu`kimnin` belgili topardag‘i qubilislardin` qandayda birewi, ayrimlari yaki ha`r qaysisi qubilisg‘a tiyisli boliwina baylanisli tu`rde ayrim, jeke yaki uliwma boliwi mu`mkin. Ayrim hu`kim: «Bul adam hesh qashan aldaw jolina kirmeydi». Jeke hu`kim: «Ayrim metallar suwdan awirlaw». Uliwma hu`kim: «Suyiqliqtag‘i ha`r bir qubilisqa ol sig‘ip shig‘aratug‘in suyiqliqqa ten` bolg‘an basim ta`sir ko`rsetedi».
Hu`kimlerdin` ob’ektiv faktti sa`wlelendiriwine qarap olar haqiyqiy ha`m jalg‘an boliwi mu`mkin. Haqiyqiy hu`kim qubilislar ha`m olardin` sebepleri faktlerde bar bolg‘an baylanisti ko`rsetedi. «Massa-inertlik o`lshewi» haqiyqiy hu`kim. Jalg‘an hu`kim ob’ektiv ha`diyseler ortasindag‘i faktlerde bolmag‘an baylanisti ko`rsetedi, misali: «O`lim barliq adamlar ushin muqarrar emes».
Bir yaki bir neshe hu`kimlerden ju`zege keletug‘in oylaw formasi juwmaq shig‘ariw dep ataladi. Basqa hu`kimler ta`repinen kelip shig‘atug‘in baslag‘ish hu`kimler oy juwmag‘inin` da`lilleri delinedi. Misali, barliq slanetslardin` janatug‘inlig‘i belgili ha`m usi element slanets bolsa, onda «usi elementtin` janatug‘inlig‘i» haqqinda juwmaq jasaw mu`mkin.
Juwmaq shig‘ariwdin` a`pwayi ha`m tipik formasi sillogizm esaplanadi. Misali: «Barliq metallar-elektr o`tkeriwshi. Qalay-metal bolg‘anlig‘i ushin, qalay-elektr tog‘in o`tkeredi».
Insan tiykarinan oy juwmag‘inin` eki tu`ri-induksiya ha`m deduksiyadan paydalanadi. Induksiya-bul jeke juwmaqlardan uliwma juwmaqti keltirip shig‘ariw, ayrim da`liller ha`m ha`diyselerdi u`yreniwdin` tiykarinda uliwma qag‘iydalar ha`m nizamlardi ornalastiriw usili.
Deduksiya-bul uliwma pikirlerden jeke pikirlerdi keltirip shig‘ariw, uliwma nizamlar ha`m qag‘iydalar tiykarinda ayrim da`liller ha`m ha`diyselerdi biliw.