Oqiw materiallari

12.4. Qiyaldin` individual o`zgeshelikleri ha`m rawajlaniwi.
Qiyaldin` individual o`zgeshelikleri adam qiyalinin` rawajlaniw da`rejesi ha`m ko`p paydalanatug‘in obrazlar tipine qarap ayirmashiliqlarinda ko`rinedi. Qiyaldin` rawajlaniw da`rejesi o`tmishtegi ta`jriybe mag‘liwmatlarindag‘i obrazlardin` jarqinlig‘i ha`m teren`liligi esabinan qayta islew, sonday-aq, bul qayta islew na`tiyjelerinin` jan`aliqlig‘i ha`m an`lang‘anlig‘i menen xarakterlenedi. Qiyaldin` ku`shli ha`m tolaq boliwi qiyaldag‘i zatlardin` haqqiyqatqa tuwra kelmewi ha`m siyqirli obrazlar, misali, siyqirli erteklerdin` avtorlarinda an`sat bahalanadi. Qiyal rawajlaniwinin` ku`shsizligi to`men da`rejede qayta isleniwi menen aniqlanadi. Qiyal rawajlaniwinin` ku`shsizligi belgili sharayatti ko`rgizbeli ko`z-qaras ta`jriybesin talap etiwshi loikaliq ma`selelerdi sheshiwde qiyinshiliqlarg‘a sebep boladi. Qiyaldin` jeterli da`rejede rawajlanbawi emotsinal ta`repten bay ha`m ha`r ta`repleme o`mir keshiriw mu`mkin emes.
Adamlar qiyal obrazlarinin` jarqinlig‘i da`rejesine go`re, anig‘iraq pariqlanadi. Ayrim adamlar qiyal obrazlarinin` ju`da` ku`shliligi, al basqalar, ju`da` ha`lsiz ko`z­-qaraslari menen pariqlanadi. Qiyal rawajlaniwinin` joqari da`rejesin do`retiwshilik penen shug‘illaniwshilar - jaziwshi, xudojnik, muzikant ha`m alimlarda ko`riwimiz mu`mkin.
Adamlar ortasindag‘i qiyal o`zgesheliklerinde azli-kem pariqlar ajratiladi. Qiyal ta`repinen jaratilg‘an obrazlar tiykarinda seziwler tu`rine baylanisli tu`rde a`dette, obrazlardin` ko`riw, esitiw, motorli ha`m ko`riw-esitiw-ha`reket tipleri ajratiladi. Qiyal tipleri sap halinda ju`da` kem ushirasadi, adamlar ko`bnese qiyaldin` aralas tipine iye boladi, sebebi turmista bir waqittin` o`zinde ko`riw, esitiw ha`m motorli seziwlerge su`yenemiz. Bunda qiyal tiplerinin` birinin` u`stinligi baqlanadi. Ha`r tu`rli adamlarda qiyal, olardin` ka`sibine ha`m joqari bolg‘an mu`ta`jliklerine qarap belgilenedi.
Insan rawajlang‘an qiyal menen tuwilmaydi. Onin` rawajlaniwi ontogenezde payda boladi ha`m son`inan qiyal obrazlarinin` jaratiliwi ushin material bolip xizmet etetug‘in ko`z-qaraslar zapaslarinin` toplaniwin talap etedi. Qiyal ta`lim-ta`rbiya protseessinde, sonday-aq , oylaw, este saqlaw, erk ha`m seziwler menen birgelikte shaxs rawajlaniwi ushin u`zliksiz baylanista rawajlanadi.
Qiyaldin` birinshi ko`rinisi qabil etiw protsessi menen baylanisli. Qabil etiw ha`m qiyal ortasindag‘i baylanisti, bala oyinindag‘i ko`z-qaraslardan qarasaq aldin qabil etilgen figuralardi qiyalinda o`zgertken halda qayta isley baslag‘aninda ko`rinedi. Stulchik samalyotqa, kishkene quti rolge aylanadi.
Qiyal rawajlaniwinin` a`hmiyetli basqishi balanin` endi so`ylep kiyatirg‘an da`wiri menen baylanisli. So`ylew balanin` qiyalinda tek g‘ana obrazlardi emes, ba`lkim abstrakt ko`z­-qaras ha`m tu`siniklerdi de u`yrenip aliwg‘a imkan beredi. So`ylewdi u`yreniw basqishi balag‘a zatlardi bo`leklerge an`sat ajratiw ha`m qiyalda olardan paydalaniw imkanin beriwshi a`meliy ta`jriybenin` asiwi ha`m diqqattin` rawajlaniwi menen birgelikte ju`z beredi. Usi basqishtin` tiykarg‘i o`zgesheligi qiyal obrazlari payda boliwinin` iqtiyarsiz boliwinda. Qiyal rawajlaniwinin` keyingi basqishi onin` aktiv formalarinin` ju`zege keliwi ha` qabil etiw qiyaldin` iqtiyarli boliwi menen baylanisli.Oqitiw protsessinde reproduktiv ha`m do`retiwshi qiyal aktiv rawajlanadi. Solay etip, insanda qiyaldin` rawajlaniwi bir qansha sebeplerge baylanisli boladi.
TEMA: OYLAW.

REJE:
1.Oylaw ha`m onin` o`zgeshelikleri.
2.Oylaw tu`rleri ha`m formalari.
3.Oylaw operatsiyalari ha`m nizamlari.
4.Oylawdin` sipatlari.
5. Oylawdin` individual o`zgeshelikleri ha`m rawajlaniwi.


1.Oylaw ha`m onin` o`zgeshelikleri.
Insan a`lemdi (zatlar, ha`diyseler, insanlardi) ha`m o`zin tu`rli xizmetlerdi orinlaw ha`m sol ob’ektlerge ta`sir ko`rsetken halda belgili bir sotsial ha`m shaxsiy a`hmiyetke iye maqsetlerge erisiw ushin u`yrenedi. Seziw, qabil etiw ha`m tu`sinikler iqtiyarsiz diqqat ha`m ko`rgizbeli-obrazli este saqlaw menen birgelikte insang‘a aniq bir ob’ektler ha`m olardin` tuwridan-tuwri u`yreniletug‘in qa`siyetleri haqqinda mag‘liwmat beredi. Psixik sa`wleleniwdin` bul formasi insan ta`repinen ob’ektiv realliqti biliwdin` sezimlerge tiykarlaniwi boladi. Biraq o`z aldina zatlar ha`m real a`lem ha`diyselerin biliw qa`legen a`meliy waziypani sheshiwde ju`zege keletug‘in u`sh a`hmiyetli sorawg‘ajuwap beriw ushin jeterli emes. Bul sorawlar: «Ju`zege kelgen jag‘dayda neni, qanday qilip orinlaw mu`mkin, ha`m bul ha`rekettin` na`tiyjesinde nelerge erisiledi?» sorawdan ibarat.
Bul sorawlarg‘a juwap tabiwda bizlerge oylaw ja`rdem beredi. Birinshiden, oylaw joqari da`rejedegi biliw psixik protsessi esaplanadi.Usi protsesstin` mazmuni insan ta`repinen faktlerdin` aktiv do`retiwshilikte sa`wleleniwi ha`m o`zgertiriwden ibarat. Oylaw hesh qanday ta`sirsiz qabil etiwde an`lanbag‘anlardi aship beredi; ol a`lemdi a`hmiyetli baylanislar ha`m mu`na`sibetlerde, onin` ha`r tu`rli qurallarinda sa`wlelenedi. Oylawdin` tiykarg‘i waziypasi real baylanislarg‘a tiykarlang‘an za`ru`r baylanislardi waqit ha`m kosmostag‘i tosinnan mas keliwdi ajiratqan halda aniqlawdan ibarat. Oylaw protsessinde tosinnan boliwdan za`ru`rlikke, ayrimnan uliwmaliqqa o`tiw ju`z beredi. Solay etip, oylawda faktlerdi uliwmalastirg‘an ha`m qurallang‘an sa`wlelendiriw sipatinda ta`riplew mu`mkin. Bunnan oylawdin` a`hmiyetli tu`ri uliwmalastiriw kelip shig‘adi. Faktlerdi uliwmalastirg‘an halda sa`wlelendiriw bir adamg‘a yamasa zamanlaslarimiz emes, ba`lkim, o`tmishtegi a`wladlardin` da ta`jriybesin qayta islep shig‘iw na`tiyjesi esaplanadi. Bul ta`jriybe til ja`rdeminde awizeki ha`m jazba tu`rde (oqitiwshilardin` leksiyalarinda, kitap, sabaqliqlar htb.) Sonin` ushin oylaw ko`pshilik adamlardin` bilimlerin uliwmalastiradi.
Oylaw protsessinde insan a`meliy xizmet, obrazlar ha`m ko`z-qaraslar, modeller, sizilmalar, belgiler, til siyaqli zatlardan ha`m sotsial a`lemnin` a`hmiyetli baylanis ha`m mu`na`sebetlerine kirip bariw maqsetinde, insaniyat ta`repinen islep shig‘ilg‘an ha`r tu`rli qurallardan paydalanadi.
Oylawdin` a`hmiyetli ekinshi belgisi faktler analizatorg‘a tuwridan-tuwri ta`sir ko`rsetpesten, ko`pshilik jag‘daylarda a`sbaplar ko`megende aling‘an qosimsha belgiler ja`rdeminde an`lanatug‘inlardi tu`siniw ha`m ko`rsetip beriw imkanin jaratiwshi qurallar ta`rizinde sa`wleleniw boladi. Waqiya-ha`diyselerdin` nizamliqlari, ishki baylanislari bizin` sanamizda waqiya-ha`diyselerdin` sirtqi belgilerinde qurallar ta`rizinde sa`wleleniwi menen insannin` ishki, turaqli o`z-ara baylanis belgilerin aniqlap aladi.
Oylawdin` o`zine say o`zgesheligi biliw yaki a`meliy xizmet protsessinde ju`zege keletug‘in ol yaki bul waziypani orinlaw menen baylanistan ibarat. Oylaw mashqalali jag‘daydan, oylawdin` maqseti bolg‘an sorawg‘a juwaptan baslanadi.
Oylaw mashqalasin ko`rip shiqqan A.A.Smirnov oylaw ha`m aqiliy protsesslerdin` assotsiativ ta`rizde keshiwin salistiriw za`ru`rligi haqqinda aytip o`tken edi. Ga`p sonda, aqiliy xizmette biz assotsiatsiyalardan ken` paydalanamiz, sebebi olar oylaw ma`selelerin sheshiwde a`hmiyetli ja`rdem ko`rsetedi. Aqiliy protsesslerdin` assotsiativ keshiwinde jag‘day o`zgeshe boladi. Bundag‘i ayirmashiliq sonda, bul jag‘dayda o`z aldimizg‘a hesh qanday maqset qoymaymiz, sebebi hesh qanday waziypani orinlamaymiz. Bunda bir protsess ekinshisi menen almasadi, sebebi olar bir-biri menen assotsiativ ta`rizde baylanisqan boladi. Oylaw protsesslerinin` assotsiativ ta`rizde keshiwi ko`p jag‘daylarda insan taliqqan bolip, dem aliwdi qa`lep atirg‘anlig‘i baqlanadi. Uyqig‘a jatpastan aldin qiyalin`izdan izbe­-iz ha`r tu`rli oylar o`tkenin baqlag‘ansiz. Mine usi oylar belgili assotsiatsiyalarg‘a kiredi.
Oylawdin` o`z aldina a`hmiyetli o`zgeshelii-bul onin` so`ylew menen u`zliksiz baylanislilig‘inda. Oylaw ha`m so`ylewdin` bunday baylanisi, aldi menen, pikirlerdin` ha`tte, so`ylewde dawisqa iye bolmag‘an formasinda da, misali, geren`-saqaw adamlarda ha`m so`ylew formasina birlestirgende o`z ko`rinisin tawadi. Bizler ba`rqulla so`zler arqali pikirleymiz.
Qisqartirilg‘an, iqshamlasqan o`zgeshelikke iye bolg‘an jasirin, dawissiz, ishki so`ylew insannin` oylaw mexanizmi bolip esaplanadi.
So`ylew oylaw qurali esaplanadi. Belgili bir pikir so`zler menen aytilg‘anda oylaw protsessi a`melge asiriladi. Pikirdi so`zler menen jetkeriw-aytiw motivi (so`ylew maqseti), ishki so`ylew, pikirlerdi sirtqa shig‘ariw so`ylep jetkeriw siyaqli basqishlardan ibaratbolg‘an quramali protsess. Oylaw-bul na`rseler mazmunin aship berishi ideyalar ha`rekketi. Onin` na`tiyjesi obraz emes, ba`lkim belili bir pikir esaplanadi. Oylaw-bul kirgizgenbag‘darli-izertlew, qayta o`zgeretug‘in ha`m biliw o`zgesheligine iye bolg‘an ha`reketler ha`m diagnozlar sistemasin analizlewshi o`z aldina tu`rge iye bolg‘an teoriyaliq ha`m a`meliy xizmet.
Oylaw materialliq a`lem nizamliqlari, ta`biyat ha`m sotsial-tariyxiy o`mirdegi sebep-aqibet baylanislari, insanlar psixikasi nizamliqlarin tu`siniw imkanin beredi. Aqiliy xizmet na`tiyjelerin qollaw tarawi bolg‘an psixik a`meliyat oylaw xizmetinin` tiykari bolip xizmet qiladi.
Oylaw psixik xizmet sipatinda miydin` waziypasi esaplanadi. A`pwayi psixik protsessler, misali, seziwler ushin tiykar waziypasin orinlaytug‘in joqari da`rejedegi miy protsessleri oylawdin` fiziologik tiykarin quraydi. Biraq ha`zirgi waqitta oylaw protsesslerin ta`miynlewshi barliq fiziologik sistemalardin` o`z-ara ta`sir etiw ta`rtibi ha`m a`hmiyeti haqqinda aniq pikir joq. Oylawda miydin` man`lay bo`limi o`z aldina a`hmiyetke iye. Bunnan tisqari, bas miy qabig‘inin` oylawdin` gnostik (biliw) waziypasi menen ta`miynlewshi shen`beri, sonday-aq oylaw protsessin ta`miynlewshi miy so`ylew oraylari da u`lken a`hmiyetke iye.