Oqiw materiallari

4.Este saqlawdı u’yreniw metodları ha’m a’meliy usınısları.
Insan este saqlawın jaqsılawdın’ ko‘plegen usılları bar. Mnemotexnik usıllarının’ a’hmiyeti yadqa alınıwı za’ru’r bolg’an materialdı belgili tu’rde du’ziwden ibarat . Mine usınday usıllardan bazı birewlerin atap o’temiz.
Turaqlastırıw metodı mag’lıwmattı turaqlılıq penen baylanıslı bolg’an taqmaq, qoshıq, qatarlarg’a o’tkiziwden ibarat .
Emocional assotsiaciyalaw metodı este alıp qalınatug’ın materialdın’ insan ishki keshirmeleri menen baylanısına tiykarlang’an. Insandag’ı ku’shli seziw-tuyg‘ılar ha’m keshirmeler payda etetug’ın material an’sat este alıp qalınıwı anıqlandı. Materialdı jaqsı ha’m an’sat este saqlap qalıw ushın bul materialdı yadlap atırg’an adamda qızıg’ıwshılıq oyatıwı kerek.
Baylanıslar metodı teksttin’ tayanısh so’zlerin bir g’ana anıq paydag’a, jalg’ız hikayag’a birlestiriwden ibarat.
Orınlar metodı ko’riw assotsiaciyalarg’a tiykarlang’an: este saqlap qalıwı kerek bolg’an na’rseni anıq qıyalına keltirip, onin’ obrazın este saqlawda an’sat tabıw mu’mkin bolg’an orın obrazı menen birlestiriw za’ru’r. Bul metod na’rseler ha’m orınlar izshilligi ta’repinen belgilengen assotsiaciyalarg’a tiykarlang’an.
Ha’r dayım bag’dar sıpatında jumıs ornına shekem bolg’an jol, bo’lmedegi xanalar ha’m xanalar ishkerisindegi o’z aldına «orınlar» (divan, shkaf, kreslo ha’m basqaları) jaylasıwı xızmet qılıwı mu’mkin. Orınlar belgili izshillikte nomerlenedi ha’m este alıp qalınıwı za’ru’r bolg’an deneler ko’riw obrazların este saqlawda tastıyıqlang’an halda tan’lang’an bag’dar boyınsha jaylastırıladı. Usı ta’rizde za’ru’r material belgili izshillikte este alıp qalınadı.[2]
7.A’meliy usınıslar.
Insang’a ko’plegen ha’r tu’li na’rseler ha’m waqıyalar o’z ta’sirin ko’rsetedi, lekin bir qansha mu’ddetten keyin biz qabıl etilgen na’rselerden bazı birewlerinin’ obrazların tosattan yamasa bilgen halda este saqlawımızdı tiklewimiz mu’mkin. Bul waqıya eleslew dep ataladı. Ko’z-qaraslardı este saqlawdin’ birinshi ha’m emocional ta’sir obrazlarınan parıqlaw za’ru’riyatına itibar qaratıw lazım.
Este saqlawdin’ bilemshii obrazları dep, tikkeley obekttin’ qabıl qılıng’anınan son’ payda bolatug’ın ha’m waqıt penen o’lshenetug’ın ha’m waqıt aralıg’ında saqlanıp qalatug’ın obrazlarına aytıladı. Ma’selen, bir-eki minut bir na’rse – rol’shka, stul lampası, su’wretke tigilip turın’, son’ ko’zlerin’izdi jumıp, onı ilajı barınsha jarqınıraq ko’z aldın’ızg’a keltiriwge ha’reket qılın’. Siz tez arada so’niwshi ha’m joq bolıp ketetug’ın jarqın ha’m janlı obrazdı payda etesiz. Este saqlawdin’ birlemshi obrazları izshil obrazlarg’a uqsas belgili o’zgesheliklerine iye boladı:
a) obektti qabıl qılıwdan son’ payda boladı; b) dawamlılıg’ı ju’da’ az; v) jarqınlıg’ı, janlılıg’ı ha’m ko’rgizbeliligi ko’rgizbeli qarasqa qarag’anda ko’birek boladı; g) jekke qabıl etiw tamırına iye, ulıwmalastırıwdan ibarat bolmaydı.
Ekinshi ta’repten, olar izshil obrazlardan parıqlanatug’ın haqıyqıy qaraslarg’a jaqınlastıratug’ın qa’siyetlerge iye. Birinshiden, este saqlawdin’ birlemshi obrazları qabıl etiwde dıqqattın’ belgili obektke bag’darlang’anlıg’ına baylanıslı. Ekinshi den, jarqın izshil obrazdı payda etiw ushın uzaq waqıt (15-20 sanıya) belgili obektke tigilip turıw lazım, este saqlawdin’ jarqın birlemshi obrazları bolsa dawamlı bolmag’an qabıl etiw (1-2 sek.) waqıt aralıg’ında boladı.[1]
Emocional ta’sir obrazları dep, bir jınıslı obektler yamasa ku’shli seziw ta’sir ko’rsetken obektti dawamlı qabıl qılg’annan son’ sanada ju’da’ janlılıq penen payda bolatug’ın erksiz obrazlarg’a aytıladı. Ma’selen, zammarıq terip, tog’ayda uzaq waqıt sayır etken adam uyıqlawg’a jatıp, ko’zlerin jumg’anda onin’ sanasında tog’ay ko’rinisleri, japıraqlar, otlar obrazları jeterli tu’rde jarqın ren’lerde payda boladı. Yamasa, qanday da bir namanı tın’lag’anın’ızdan son’ ol uzaq waqıt «qulaqların’ız astında jar salıp turadı». Ko’binese, bul seziwlerdi keltirip shıg’arg’an qosıq bolıp shıg’adı. Emocional ta’sirli obrazlar anıqlıg’ı ha’m ko’rgizbeliligi ha’m erksizligi, sonday-aq, ulıwmalastırıwg’a iye bo’lmagan qabıl etiwdin’ a’piwayı nusqası ekenligi menen izshil obrazlarg’a uqsas boladı. Lekin olar izshil obrazlardan qabıl etiwden waqıt boyınsha bir nesha saatlar, bazı birde bolsa ha’tte bir neshe ku’nler menen ajıratılg’an bolıwı menen parıqlanadı. Barlıq adamlar bir-birinen ol yaki bul ko’rinistegi ko’z-qaraslardın’ olar o’mirinde atqaratug’ın poline ko’re belgilenedi. Bazı birewlerinde ko’riw, basqalarında – esitiw, qalg’anlarında – ha’reketli qaraslar u’stinlik qıladı. Barlıq adamlar koz aldına keltiriw tipinin’ u’stinligine qaray ko’riw, esitiw, ha’reketli ha’m aralas ko’ qaraslar u’stinligi sa’lelenetug’ın toparlarg’a ajıratılıwı mu’mkin.
Ko’riw tipine belgili shaxs tekstin eske tusiredi, kitap betin ko’z aldına keltirip, qıyalıy onı oqıy aladı. Eger qanday da bir sanlardı, ma’selen telefon nomerin eslep qalıw kerek bolıp qalsa, onı qag’azda jazılg’an tu’rinde ko’z aldına keltiredi.
Esitiw tipine adam tekstti yadlap, aytılıp atırg’an so’zlerdi esitkendey boladı. Sanlar da esitiw obrazı formasında yadta saqlanadı.
Ha’rekeli tipke belgili adam tekst yamasa sanlardı yadta saqlap qalıw ushın olardı ishinen qaytaradı.
Soni aytıp o’tiw lazım, jarqın sa’wlelengen ko’z qaras tiplerine iye bolg’an insanlar ju’’da’ kem ushıraydı. Ko’pshilik adamlarda ol yamasa bul da’rejede qaraslardın’ barlıq ko’rsetip o’tilgen tipleri bar boladı, ha’m usı adamda qaysı tip jetekshi orındı iyeleytug’ınlıg’ın aniqlaw qıyın boladı. Usı jag’dayda individual ayırmashılıq tek g’ana ko’z qaraslar u’stinliginde emes, balkim, ko’z-qaraslardın’ o’zine ta’n ekenligin de sa’wlelendiredi. Mine usınday, bazı bir adamlarda ko’z qaraslardın’ barlıq tipleri jarqınıraq, janlıraq ha’m tolıq tu’rde sa’wlelendirilse, bas qalarda ol yaki bul da’rejede ren’ siz ha’m sızılmalarg’a tiykarlang’an boladı. jarqın ha’m janlı qaraslar u’stinligi baqlanatug’ın adamlar ko’z-qaraslardın’ obrazlı tipine ta’n. Bunday adamlardın’ psixik turmısında qaraslar u’lken a’hmiyetke iye. Ma’selen, qanday da bir waqıyalardı eslep, olar qıyalıy bul waqıyalarg’a tiyisli bolg’an o’z aldına ko’rinislerdi «ko’redi»; bir na’rse haqqında pikir ju’ritip yamasa so’z etip, ko’rgizbeli obrazlar ha’m t.b.lardan ken’ paydalanadı. [2]
Bir qatar izertlewler na’tiyjelerine ko’re, balalar turmısındag’ı ha’diyseler haqqındadag’ı birinshi este saqlawlar 1,5 jasta payda boladı. Sonin’ ushın ayne usı waqıtta balalarda «erkin ko’z qaraslar» payda boladı. U’sh jasqa kelip bolsa, ko’riw qarasları bala o’mirinde u’ken ahmiyetti quraydı . Eki jasta so’ylew qarasları joqarı rawajlanıw shegine jetedi. Bunday koz qaraslarsız balanın’ so’ylewin iyelewi, onin’ u’lkenler menen qarım-qatnas processlerin a’melge asırıp bolmaydı.
Ko’z qaraslar mektepke shekemgi jastag’ı bala ning psixik hayotida o’ta muhim o’rinni iyelleydi lar. A’dette , Bul jastag’ı bala obrazlar ja’rdeminde ko’rgizbeli pikir ju’ritedi. Lekin balalardag’ı birlemshi qaraslar jarqın bolmaydı. Psixologiyalıq izertlewlerge ko’re, ko’z-qaraslardın’ anıqlıg’I ha’m jarqınlıg’ı shınıg’ıwlardı orınlaw ta’sirinde asıp baradı. Qaraslar rawajlanıwının’ a’hmiyetli sha’rti bolıp jeterli tu’rde bay bolg’an persteptiv mag’lıwmatlardın’ bar ekenligi esaplanadı. Bunday tastıyıqlanıwının’ a’hmiyeti ko’z-qaraslardın’ qabıl etiwdin’ a’dettegi usılına baylanıslılıg’ınan ibarat ha’m bul jag’day anıq shınıg’ıwlardı sheshiwde esapqa alınıwı za’ru’r. Ma’selen, ko’pshilik chet tilindegi so’zlerdi ko’riw arqalı, o’z ana tilindegi so’zlerdi bolsa esitiw-ha’reket arqalı ko’z aldına keltiredi. Bul o’z tilimizdi ba’rqulla esitiwimiz ha’m adamlar menen qarım-qatnas procesinde so’ylewdi u’yreniwimiz, shet tildi bolsa, a’dette, kitaplar ja’rdeminde u’yreniwimiz benen tu’sindiriledi. Na’tiyjede shet tilindegi so’zlerdi tasavvur qılıw ko’riw obrazları ko’rinisinde qa’liplesedi.
Oqıtıw procesinde ko’z-qaraslardın’ persteptiv obrazlar tiykarında qa’liplesiwin esapqa alıw kerek. Ko’z qaraslardan erkin tu’rde paydalanıw ushın oqıwshı tuwrı kelgen persteptiv obrazlar tiykarında belgili tu’rdegi ko’z-qaraslardı qa’liplestirip alıwı ha’m olardı qollanıw a’meliyatına iye bolıwı za’ru’r. Ko’z qaraslardın’ rawajlanıwının’ a’hmiyetli basqıshı bolıp, olardın’ erksiz payda bolıwınan kerekli ko’z-qaraslardı erkli payda etiw ta’jiriybesine o’tiw bolıp esaplanadı.[2]