O’quv fanining maqsad va vazifalari

Frensis Bekon (1561-1626) 
Ingliz faylasufi Frensis Bekonning (1561-1626 
yillar) 
XVII 
asr 
boshlarida 
tuzgan 
fanlar 
klassifikatsiyasi XVII va XIX asrlardagi kutubxona 
klassifikatsiyasi sxemalarining, shu jumladan, «fransuz 
sistemasi» eng keyingi variantlarining tuzilishiga katta 
ta‘sir ko‗rsatdi.

Frensis Bekon 

tuzgan klassifikatsiyada fanning XV asr ikkinchi yarmi 
davridayoq boshlangan jadal rivoji umumlashtirilgan ham o‗rta asrlardagi 
sxolastik sxemalarga qarama-qarshi o‗laroq tabiat hodisalarinn va jamiyat 
hayotini o‗rganishga tayanadigan fanlarga keng o‗rin berilgan edi. 
Biroq Frensis Bekon fanlarni ajratishlda juda ko‗p idealistik sistemalar 
uchun an‘anaviy bo‗lgan guruhga ajratishga, — «inson ruhining 
qobiliyatlariga» ko‗ra, biror fanning paydo bo‗lishi va rivojlanishini qanday 
«qobiliyat» belgilashiga muvofiq ravishda guruhlarga ajratgan edi. Frensis 
Bekonning qarashlarnga ko‗ra, bunday qobiliyat uchta: xotira, tasavvur va 
aql-idrokdir. Xotira inson bilimlari birinchi guruhinig— tarixning paydo 
bo‗lishini belgilab bergan; tasavvur negizida poeziya paydo bo‗lgan; aql-
idrokning faoliyati fanlarning eng katta guruhni falsafani, yoki Fanning o‗zini 
vujudga keltirgan. 
Bunday ajratish asossiz, tasodifiy va aslida idealistik bo‗lib, u asosiy deb 
hisoblash lozim bo‗lgan belgidan—fan predmetidan, uni o‗rganish ob‘ektidan 
51 
kelib chiqmagan edi. Aksincha, bir predmet to‗g‗risidagi fanlar har xil 
gruppalarga kiritilgan edi. Masalan, tabiat tarixi (xuddi jamiyat tarixi, 
kashfiyotlar tarixi—«mexanik tarix» singari) birinchi gruppaga, tabiat 
haqidagi fanlar esa (xuddi jamnyat haqidagi, mexanik san‘atlar haqidagi fanlar 
singari) uchinchi gruppaga kirib qolgan edi. 
Frensis Bekon klassifikatsiyasida g‗ayri ilmiy tushunchalarni fanlar 
jumlasiga kiritish hollari ham uchrab turadi. Masalan, uchinchi guruh «xudo 
haqidagn fan» «ijtimoiy falsafa»-bilan boshlanadi, inson haqidagi fanlar 
bo‗linmalari jumlasiga «aql-idrokli, ilohiy ruh haqida»gi bo‗lim kiritilgan. Bu 
ziddiyatlar hamda ilmiy va diniy dunyoqarashlarni bir-biri bilan kelishtirishga 
urinish Frensis Bekon klassifikatsiyasi tuzilgan davr uchun tabiiydir. 
Bu klassifikatsiyada fanlarni ajratishning tamomila shartliligi va 
sub‘ektivligiga qaramay, unda ilmiy bilimlarni sistemalashtirishga yangicha 
yondoshish belgilari paydo bo‗lgan edi. Frensis Bekon dunyoning evolyutsion 
rivojlanishi, tabiat tarixi bo‗limida samoviy jismlar tarixini va dengizlar 
tarixini, o‗simliklar va hayvonot tarixini ketma-ket joylashtiradi. Inson 
haqidagi fanlar bo‗limida u «yakka kishi to‗g‗risidagi» va «jamiyatda
yashovchi boshqa mavjudotlar bilan aloqador bo‗lgan inson to‗g‗risidagi» 
fanlarni ajratib ko‗rsatgan. Frensis Bekon o‗z klassifikatsiyasiga endigina 
vujudga kelgan va hali mustaqil fan sifatida shakllanib bo‗lmagan ilmiy 
bilimning ba‘zi sohalarini ham kiritgan edi. Masalan u, mashinalarning 
texnika taraqqiyotidagi ahamiyatini oldindan payqab, «mashinalar haqidagi 
fanlar» gruppasini ajratib ko‗rsatgan edi. O‗z davrining buyuk kashfiyoti 
bo‗lgan Frensis Bekon klassifikatsiyasidan, kutubxona klassifikatsiyasi 
sxemalarini tuzgan ko‗p kishilar, chunonchi, XIX asrda, garchi bu vaqtga 
kelib u ilmiy bilimlar darajasining ancha o‗sganligi tufayli juda eskirganligiga 
qaramay foydalanganlar. 
Rossiyada kitoblarni mazmuniga qarab sistemaga solish ehtiyoji XVIII 
asr boshlarida paydo bo‗ladi; bu vaqtda ilmiy kutubxonalar tashkil etish 
yo‗lida dastlabki qadamlar qo‗yilgan edi. 
52 
Rossiyaning monastir kutubxonalari xuddi g‗arbiy Yevropadagi singari 
asosan shkaf ro‗yxatlari tipidagi kataloglarga ega bo‗lib, ularda kitoblar tasviri 
kitoblarning shkaflarda joylashuviga muvofiq — ba‘zan formatiga, tiliga, 
goho, mualliflar ismlarining alfavitiga qarab guruhlariga ajratilar edi. 
Peterburgda 1714 yilda Kunstkamera (Noyob buyumlar kabineti) 
huzurida bunyod etilgan Xalq kutubxonasida (keyinchalik u Fanlar 
Akademiyasining 
kutubxonasiga 
aylangan) 
kitoblarni 
joylashtirishda, 
shuningdek, katalogda tasvirlarni guruhlarga ajratishda «fakul‘tet sistemasi» 
variantlaridan biri qo‗llanilar edi. 
Fanlar akademiyasi kutubxonasida qo‗llanilgan klassifikatsiya sxemasi 
asosida Rossiyada birinchi marta bu kutubxona kitoblarining sistemali 
katalogi tuzilgan va latin tilida nashr qilingan edi
1
. Keyinchalik bibliograf va 
kutubxonachi I. Bakmeyster o‗zining «Опыт о Библиотеке»
2
degan qiziqarli 
asarida bu klassifikatsiyaning kamchiliklarini har tomonlama tanqid qilib, 
uning rasmiy xarakterini hamda detallashtirilishining cheklanganligini 
ko‗rsatib o‗tgan edi. Bekmeysterning o‗zi mazkur klassifikatsiyaga juda ko‗p 
tuzatishlar va qo‗shimchalar kiritgan edi.