O‘quv materialari (MA’ruzalar) 1-modul. Qadimgi turkiy til. Grafika

Shart maylining -sar, - sär shakli runik, uygʻur, moniy, brahma yozuv obidalarida ucnraydi. Uning qisqargan shakli -sa, -sä Turfon matnlarida -sar, - sär bilan parallel qoʻllangan. Masalan: alsar, oqitsar, ičsär, kelsär, barsa, ešidsä va h.k. Fe’lning shart mayli shakli ish-harakatning bajarilishidagi shartni bildiradi.
Aniqlik mayli. Aniqlik mayli maxsus qo‘shimchaga ega emasligi bilan yuqoridagi mayl turlaridan farq qiladi. Fe’lning o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon formalari aniqlik maylida bo‘ladi. Fe’llarda zamon esa –ur, -ür, ar, -är, - ïr, -ir, -yur, -yür, - ğalïr, -gälir, dačï, -däči, -ğay, -gäy, -ğu, -gü, -ğuluq, -gülük, -tur, -tür, -duq, - dük, -tïğ, -tig, -erti, -mïš, -miš, -mušerti, -tüči ermiš va boshqalar orqali yasaladi va aniqlik maylida keladi. Masalan: barur, körür, tiläyür, atqalïr “otadi”, qaltačï “qolgan”, bolğay va h.k.
Fe’l zamonlari. Qadimgi turkiy tilda ham fe’lning uch xil shakli mavjud:
O‘tgan zamon fe’li
Hozirgi zamon fe’li
Kelasi zamon fe’li.
O‘tgan zamon fe’li. Fe’l o‘zaklariga -dï, -di, -tï, -ti, -duq, - dük, -tuq, tük, -mïš, -miš, -miš+erti, - yür erti, -ğay erdi kabi affikslarni va shaxs-sonni qo‘shish bilan fe’lning o‘tgan zamon shakli hosil bo‘ladi: saqïntï “oʻyladi”, toqïdï “toʻqidi”, bitdi, qalmaduq, körmädük, tutmïš, ïdmïš “yuborgan”, qïlmïš erti, sävälayür erti, bolmağay erdi.

Shaxs	Birlik	Ko‘plik
I shaxs	qïltïm	qïltïmïz
II shaxs	kïltïŋ	qïltïŋïz
III shaxs	qïltï	qïltï

Bu affikslar orqali hosil bo‘lgan o‘tgan zamon fe’li ish-harakatning o‘tmishda aniq bajarilgani, so‘zlovchining o‘zi ko‘rgan va bilganlari haqidagi aniq xabarni ifodalaydi.