O’quv materiallari 14- mavzu

2. Liposoma. Biomembranalar dinamikasi.
Hozirgi vaqtda 1972 yilda Singer va Nikolson tomonidan taklif qilingan suyuq-mozanka modeli eng ko’p tarqalgan, uning asosida ham o’sha lpid qo’shaloq qatlamli membrane yotadi.
Bu fosfo lipid asos ikki o’lchovli erituvchini tasvirlangandan bo’lib, unda ko’p yoki oz yotgan oqsillar suzib yuradi. Bu oqsillar hisobiga butunlay yoki qisman membranalarning spetsifik vazifalari:o’tkazuvchanlik membranlar orqali aktiv o’tkazish, elektr potensialining hosil bo’lishi va boshqalar amalga oshiriladi.
Membrananing suyuqlik-mozaika tuzulishi sxematik ko’rinishda taasvirlangan.
Yuza oqimlar
Yarim botgan oqsillar
Butunlay botgan oqsillar
Ion kanal hosil qiluvchi oqsillar.
Membranalar qo’zg’almas tinch tuzilmalar emas. Lipidlar va oqsillar o’rinlari bilan almashinadilar va membrana tekisligi bo’ylab ko’chadilar-lateral diffuziya, shuningdek uning ko’ndalangi bo’yicha-flip-flor diffuziya. Loteral diffuziyaga lipidnong yuqori harakatchanlik, membrananing har xil tomonidagi lipidlarning o’rin almashtirishlari kamdan kam bo’ladigan jarayondir.




1-rasm. Biologik membranalar tuzilishi.
Membrana molekulalarinig harakatchanligi va membrana orqali zarrachalarning diffuziyasini o’lchash modda qo’shaloq lipid qatlamini o’zining suyuqlik sifatida tutishidan guvohlik beradi.ikkinchi tomondan membrane tartiblangan tuzilma. Bu ikki dalil membranadagi fosfolipidlar uning tabiiy faoliyatida suyuq kristall holatida bo’ladi deb o’ylashga majbur qiladi. Ham suyuq, ham kristall xossalariga ega bo’lgan moddalar suyuq kristallar deyiladi. Ularning mehanik xossalariga ko’ra bu moddalar suyuqlikka oxshaydilar ular oqadilar.
Optik xossalariga ko’ra suyuq kristallar o’zlarini antizatrop jismlar kabi tutadilar: kristallar qutublanish tezligini buradilar nurning qo’shaloq sinishini kuzatadilar.
Ko’pincha moddaning suyuq kristal xossalari ma’lum temperatura oralig’ida namoyon bo’ladi: undan yuqorida amorf suyuqlik holatida, pastida esa qattiq kristal holatida bo’ladi.
Membranalarning suyuqlik xossalari EPM va YaMP usullari bilan tasdiqlanadi.