O‘quv qo‘llanma toshkent 2020

6.7. Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi
Buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun 0400 – schyot qo‘llaniladi. Nomoddiy aktivlar va ularning amortizatsiyasi quyidagi schyotlarda yuritiladi:
0410 – Patentlar, litsenziyalar, nou-xau,
0420 – Savdo markalari, tovar belgilari, sanoat namunalari,
0430 – Dasturiy ta’minot,
0440 – Gudvill,
0450 – Tashkiliy xarajatlar,
0460 – Franshizalar,
0470 – Mualliflik huquqlari,
0480 – Yer va tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari,
0490 – Boshqa nomoddiy aktivlar,
0510 – Patentlar, litsenziyalar, nou-xaularning eskirishi,
0520 – Savdo markalari, tovar belgilari, sanoat namunalarining eskirishi,
0530 – Dasturiy ta’minotning eskirishi,
0550 – Tashkiliy xarajatlarning eskirishi,
Nomoddiy aktivlarning qabul qilinishi paytida analitik hisobning kartochkalari (6 – A-V) shakli to‘ldiriladi va bu ma’lumotlar mos bo‘lgan jamg‘arma qaydnomalarga ko‘chiriladi.
Nomoddiy aktivlarning kirimi vaqtida:

• ustav kapitaliga kiritilgan ta’sischilarning ulushi sifatida: 0400 – “Nomoddiy aktivlar” schyotlarining debeti, 4710 – “Ta’sischilarning badallari bo‘yicha qarzlari” schyotining krediti;

  
  

• boshqa shaxslardan aktivlarni sotib olishda yuk xati va qabul qilish dalolatnomalari asosida: 0400 – “Nomoddiy aktivlar” schyotlarining debeti, 0830 – “Nomoddiy aktivlar sotib olish” schyotining krediti;

  
  

• agar aktivlar boshqa shaxslardan tekinga yoki davlat tomonidan yordam sifatida olinsa:

  
  

0400 – “Nomoddiy aktivlar” schyotlarining debeti, 8300 – “Ustav kapitali” schyotlari (davlat korxonalari uchun) va 9910 – “Yakuniy moliyaviy natija” schyotining krediti (boshqa sub’ektlar uchun) va bir vaqtda ularning eskirishlari qiymati tasdiqlangan me’yor asosida aks ettiriladi. Kiritilgan xarajatlar 2000, 2100, 2300, 2500, 9400 va schyot shunga o‘xshashlar hamda 0500 – “Nomoddiy aktivlarning eskirishi” schyotlarining kreditida aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivlar quyidagi xo‘jalik muomalalarining ta’siri natijasida sub’ektning mulkidan chiqariladi:

• boshqa sub’ektlarga kelishilgan narx asosida realizatsiya qilish oqibatida: 9220

  
  

• “Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va chiqimi” schyotining debeti, 0400 – “Nomoddiy aktivlar” schyotlarining krediti;

  
  

• boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga qoldiq narx bo‘yicha tekinga o‘tqazish oqibatida 9220 – “Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va chiqimi” schyotining debeti, 0400 – “Nomoddiy aktivlar” schyotlarining krediti;

  
  

• butunlay eskirishi yoki daromad olish xususiyatining yo‘qolishi oqibatida: 9220 – “Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va chiqimi” schyotining debeti, 0400 – “Nomoddiy aktivlar” schyotlarining krediti;

  
  

• hisoblangan eskirishlar hisobiga: 0500 “Nomoddiy aktivlarning eskirishi” schyotlarining debeti, 9220 – “Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va chiqimi” schyotining krediti;

  
  

• boshqa firma, filiallar va qo‘shma korxonalarning ustav kapitaliga ta’sis badali sifatida o‘tqazish oqibatida: 9220 – “Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va chiqimi” schyotining debeti, 0400 – “Nomoddiy aktivlar” schyotlarining kreditiga ko‘chiriladi.

  
  

Nomoddiy aktivlarning sub’ekt mulkidan chiqib ketishi aksiyadorlarning yoki ta’sischilarning yig‘ilishidagi ko‘chirish, ushbu aktivlarni hisobdan chiqarish haqidagi bayonnomalari, qabul qilish yoki o‘tqazish dalolatnomalari asosida amalga oshiriladi.

Turli xil usullarni qo‘llash yo‘li bilan amortizatsiya hisoblanadi: to‘gri chiziqli (bir maromli), qoldiqni kamaytiruvchi, ishlab chiqarish usullari. Korxonaning hisoblashiga ko‘ra boshqa usullardan foydalanish afzallilik holatlarini istisno qilgan holda, to‘gri chiziqli usul maqbul usul hisoblanadi. Chunonchi, masalan, agar aktiv foydaliligi vaqt o‘tishi bilan sezilarli darajada kamaysa, u holda korxona “kamayuvchi qoldiq” usulini qo‘llashi mumkin.
Amortizatsiya summasi xarajatlar schyoti debetiga hamda “Narsalar amortizatsiyasi hisobi” schyoti kreditiga kiritiladi:
2010 - “Asosiy ishlab chiqarish” schyoti debeti yoki
9426 -“Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasiga oid xarajatlar” schyoti debeti
0510-0590- “Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi hisobi” krediti.
Mazkur qoidadan “Gudvill” nomoddiy aktiv schyoti saldosini kamaytirishga bevosita yoziladigan gudvill qiymatini hisobdan chiqarish mustasno:
2010- “Asosiy ishlab chiqarish” schyoti debeti yoki
9426 – “Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasiga oid xarajatlar” schyoti debeti
0440 – “Gudvill” schyoti krediti.
Misol. M kompaniya D kompaniyani 300 mln so‘mga sotib olayapti. Quyida sotuvgacha bo‘lgan M va D kompaniyalarining balansi va D kompaniyani sotib olgandan keyin M kompaniyasining balansi keltirilgan. Qavslarda M kompaniyaning birlashtiriluvchi balansini tuzishda hisobdan chiqariladigan summalar ko‘rsatilgan.
D kompaniyaning balans qiymati 270 ming so‘mga teng, ya’ni aktivlar – majburiyatlar = 290-20 270 ming so‘m. (bu D kompaniyaning aksiyadorlik sarmoyasi va taqsimlanmagan foydasi qiymati).
M kompaniyaning D kompaniyani sotib olgandan keyingi umumiy balansini tuzishda quyidagi jihatlarni hisobga olish kerak:
1. Kompaniyaning pul mablag‘lari 300 ming so‘mga kamaygan, chunki bu summani M kompaniya D kompaniya mol-mulki uchun uning aksiyadorlariga to‘lagan;
2.D kompaniya o‘z sarmoyasining kompanentlari (aksiyadorlik sarmoyasi va taqsimlanmagan foyda) hisobdan chiqariladi, chunki ular D sotib olinayotganda M aksiyadorlari tomonidan to‘langan. Ya’ni, korxonani harid qilishda summalar aksiyadorlik sarmoyasi sotib olayotgan kompaniyaning aksiyadorlik sarmoyasiga teng;
3. D harid bahosi va uning balans qiymati (mazkur holatda yechimni osonlashtirish uchun D aktivlarining bozor qiymati uning balans qiymatiga teng deb taxmin qilamiz) o‘rtasidagi farq gudvill hisoblanadi.
4. D kompaniyani sotib olishda M kompaniyaning provodkalari (M kompaniya 300 mln so‘m evaziga balansiga D kompaniyaning pul mablag‘lari, joriy va uzoq muddatli aktivlari, shuningdek majburiyatlarini oladi):
5110 – “Hisob-kitob schyoti” debeti (D pul mablag‘lari) 50
1010-4890 - “boshqa joriy aktmivlar” schyoti debeti (ilgari D kompaniyaga qarashli bo‘lgan) 40
0110-0990 – “Uzoq muddatli aktivlar” schyoti debeti (ilgari D ga qarashli bo‘lgan) 200
0440 – “Gudvill” schyoti debeti 30
010-6990 – “Joriy majburiyatlar” krediti (ilgari D ga qarashli bo‘lgan) 20
5110 – “Hisob-kitob schyoti” krediti (D ni sotib olish uchun muldorlarga hisoblab o‘tkazilgan) 300
Bu yerda bir g‘ayritabiiylik paydo bo‘lishiga e’tibor qaratish kerak: M kompaniya o‘z kuchi bilan gudvill tashkil etishga ketgan xarajatlari davr xarajatlariga kiritilayotgan bir paytda o‘z hisobida chetdan sotib olingan gudvillni aks ettiradi. Aynan shu sababli Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida harid qilinayotgan korxona uchun to‘langan haq hamda uning sof aktivlarining baholovchi qiymati o‘rtasidagi tafovut nomoddiy aktiv sifatida aks ettirilmaydi, balki harid qilinishi bilan darxol hisobdan chiqariladi.
Ayrim holatlarda gudvill manfiy miqdorga ega bo‘ladi. Bu xol harid qilingan kompaniya aktivlari qiymati uning harid bahosidan ortiq bo‘lganida yuzaga keladi. Bunday vaziyatlar ko‘p uchramaydi, mazkur holatda esa manfiy gudvill summasi qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarni istisno qilgan holda, firmaning Uzoq muddatli aktivlari qiymatiga mutanosib ravishda taqsimlanadi.

Balans moddalari	M kompaniya	D kompaniya	M kompaniyaning jamlangan balansi
Pul mablag‘lari	-310 (300)	50	60
Boshqa joriy aktivlar	250	40	290
Uzoq muddatli aktivlar	400	200	600
Gudvill	-	-	30
Jami aktivlar	960	290	980
Joriy majburiyatlar	90	20	110
Aksiyadorlik sarmoyasi	700	-200 (200)	700
Taqsimlanmagan foyda	170	-70 (70)	170
Jami aktiv va majburiyatlar	960	290	980

Xulosa
Asosiy vositalar deb, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish soxasida foydalanadigan, shuningdek uzoq muddatli ijaraga beriladigan va uzoq muddat davomida (bir yildan ortiq) xizmat qiladigan vositalarga aytiladi.
Korxona asosiy vositalari tarkibiga ko‘ra har xil bo‘lib, ma’lum belgilari asosida turkumlanadi. korxonalarda asosiy vositalarning yagona namunaviy turkumlash qo‘llaniladi. Unga ko‘ra ular tarmoq belgilariga, tayinlanishiga, turlari, qaysi sohaga tegishli ekanligi va foydalanishiga ko‘ra turkumlanadi.
Asosiy vositalarning harakati ulaning kelib tushishi, chiqib ketishi va korxona ichidagi harakati bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik jarayonlari ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Ushbu xo‘jalik jarayonlari tegishli hisob xujjatlariga asosan rasmiylashtiriladi.
Asosiy vositalarning inventarizatsiyasi korxona rahbarining buyrug‘iga ko‘ra tashkil qilingan ishchi komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi va unda albatta buxgalteriya xodimlaridan vakillar bo‘lishi shart.
Inventarizatsiyani o‘tqazish ishchi komissiyasi a’zolari moddiy javobgar shaxs ishtirokida ob’ektlarni ko‘radi va ularni natura ko‘rsatkichida inventarizatsiya yozuvida qayd etadi. Inventarizatsiyani komissiya a’zolari to‘la bo‘lmagan holatda o‘tqazish mumkin emas.
Nomoddiy aktivlar korxonaning mulki hisoblangan uzoq muddatli aktivlarning asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi, chunki korxona o‘z vaqtida ushbu aktivlarni ishlatish hisobidan daromad olish uchun maqsadini ko‘zlaydi.
Nomoddiy aktivlar o‘zining bajaradigan vazifasi va boshqa asosiy xususiyatlari bilan asosiy vositalarga o‘xshaydi, shuning uchun ham uzoq muddatli aktivlar guruhida joylashgan, lekin jismoniy jihatga hamda ko‘rinishga ega emas.
Nomoddiy aktivlar quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• korxona faoliyatida faol foydalaniladi, sarmoya sifatida saqlanmasligi va sotish uchun olinmasligi kerak;

  
  

• o‘z xizmat muddati davomida foyda keltirishi lozim;

  
  

• hamma vaqt moddiy mohiyatga ega bo‘lavermaydi.

  
  

“Nomoddiy aktivlar” 7-son BXMS ularni xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan xo‘jalik faoliyatida foydalanish yoki boshqarish uchun nazorat qilinadigan hamda Uzoq muddat (bir yildan ortiq) foydalanishga mo‘ljallangan moddiy-ashyoviy mohiyatga ega bo‘lmagan mol-mulk ob’ektlari sifatida belgilaydi. Nomoddiy aktivlarning qiymati ular egalariga beradigan uzoq muddatli huquq yoki afzalliklardan iborat.