O‘quv qo‘llanma
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
buxoro tarixi
|
8 MUQADDIMA Mazkur o‘quv qo‘llanmaning muqaddimasida birinchidan, asosiy narrativ manbalarning Buxoro tarixini o‘rganishdagi ahamiyatini ochib berish, ikkinchidan Buxoro tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlarning ilmiy salohiyati va qiyosiy tahlilini amalga oshirish (bunga Mustaqillikkacha va Mustaqillik yillaridagi nashrlar, jumladan, xorijiy nashrlar kiradi), uchinchidan Buxoro tarixining muayyan tomonlarini qamrab olgan o‘quv adabiyotlarini tahlil qilishga harakat qilindi. Buxoro tarixi O‘zbekiston tarixining tarkibiy qismi sifatida O‘zbekiston Mustaqilligi yillarida, ayniqsa keyingi uch yilda madaniy-ma’rifiy jabhalarda olib borilayotgan keng islohotlar natijasida fan darajasiga ko‘tarildi. Buxoro tarixiga qiziqish va uni jamiyatning ziyoli tabaqalari o‘rtasida targ‘ib qilish uzoq o‘rta asrlardan boshlangan. Bu holatni o‘sha davrning ma’rifiy ehtiyoji deb qarash kerak. Bunga misol qilib Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarini ko‘rsatish mumkin. Undagi ma’lumotlar ayrim hollarda rivoyatlar bilan omuxta holda taqdim qilinishini o‘sha davrning uslubi va tarix yozish tartibi deb hisoblash o‘rinli. Shunga qaramay, asar faktik ma’lumotlarga boyligi bilan ilk mahalliy tarixnavislikning diqqatga sazovor namunasidir. Asar nafaqat Buxoro vohasi, balki qisman Movarounnahrning qadimgi va ilk o‘rta asrlar ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotining turli jihatlarini aks ettiruvchi qimmatli asar hisoblanadi. 943-944-yillarda yozilgan 36 bobdan iborat bu asarda Buxoro shahrining paydo bo‘lishi, nomlari, Buxoroda hukmronlik qilgan Buxorxudotlar sulolasi va ularning vakillari, Buxoro vohasida joylashgan qadimgi qishloq- qo‘rg‘onlar, shaharning tarixiy topografiyasi, vohaning arablar tomonidan istilo qilinishi va unga qarshi halq harakatlari, Somoniylar sulolasi vakillarining siyosiy faoliyati va qator e’tiborga molik tarixiy ma’lumotlar o‘z in’ikosini topgan. Asarga qiziqish va uning ma’lumotlaridan istifoda qilish keyingi o‘rta asr tarixchilari ijodida yorqin kuzatiladi. Bir so‘z bilan aytganda, “Buxoro tarixi” keyingi davr tarixiy asarlariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ibn Havkal, Abdulkarim Sam’oniy, Ahmad ibn Mahmud, Sayyid Nosiriddinto‘ra Buxoro tarixining ayrim tomonlarini yoritishda Narshaxiy merosiga murojaat 9 qilishgan. XIX asrga kelib asarga qiziqish mahalliy doiradan chiqib, dunyo miqyosiga ko‘tarildi. O‘lkamiz tarixiga bag‘ishlangan asarlar ichida Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” (“Tarixi Narshaxiy”) asarichalik ommalashgan, yashovchan, ahamiyatini saqlab qolgan va turli tillarga tarjima qilingan hamda qayta-qayta chop etilgan asar kam topiladi. Buning sababi uning mahalliy tarixga bag‘ishlangan dastlabki asar bo‘lganligi, keng qamrovliligi, tarixiy geografiya va topografiyaga oid muallif ma’lumotlarining nisbatan aniqligi va ko‘pligi, sof shaharsozlik tarixini aks ettirishi va hokazolar hisoblanadi. Bu asar tarixiy manba sifatida qadrlanadi va unga bo‘lgan ilmiy-ma’rifiy ehtiyoj hamon yuqoriligicha qolmoqda. Atoqli sharqshunos akademik V.V.Bartold 1 , shuningdek, I.I.Umnyakov 2 , V.A.Shishkin 3 , O.A.Suxareva 4 , O.G.Bolshakov 5 , M.Saidjonov 6 , A.R.Muham- madjonov 7 va boshqalar Buxoro tarixini va tarixiy topografiyasini o‘rganishda asardan foydalanganlar. O‘z davrida Evropa sharqshunoslari va Sharq noshirlari asar qimmatini to‘g‘ri baholagan holda uning ruscha, inglizcha tarjimasi va forscha matni nashrini amalga oshirdilar. Fransuz olimi Charlz Shefer 8 1892-yil Parijda asarning forscha matnini, rus o‘lkashunosi N.S. Likoshin 9 1897-yil Toshkentda ruscha tarjimasini, ingliz olimi Richard Fray 10 1954-yil Kembrijda inglizcha tarjimasini chop 1 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9 томах. Т.1. – Москва: Наука, 1963. 2 Умняков И.И. К вопросу об исторической топографии Бухары // Сборник Туркестанского восточного института в честь А. Э.Шмидта.- Ташкент, 1923. 3 Шишкин В.А. Варахша.- Москва: Наука, 1963. 4 Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства.- Ташкент: Фан, 1958 5 Большаков О.Г. Хронология восстания Муканны // История и культура народов Средней Азии.- Москва: Наука, 1976. - Б.90-98. 6 Саиджонов М. Бухоро ва эски бинолари / “Маориф ва ўқутғувчи”. Тошкент, 1927, № 9-10 7 Мухамеджанов А.Р. История орошения Бухарского оазиса.- Ташкент: Фан, 1978; шу муаллиф: Қадимги Бухоро.- Т.: Фан, 1991. 8 Description topographique et historique de Boukhara par Mohammed Necshakhy, texte person, public par Charles Schefer, Paris, 1982. 9 Мухаммад Наршахи. История Бухары / Перевод с персидского Н.Лыкошин, под редакцией В.В Бартольда. Ташкент, 1897. 10 The history of Bukhara. Translated from a Persian Abridgment of the Arabic original by Nershekhi Richard N. Frye, Cambridge – Massachusetts, 1954. 10 ettirdilar. Shuningdek, eronlik olim Mudarris Rizaviy 1 1939-yil Tehronda asarning forscha qiyosiy matnini e’lon qildi. 1904-yil Kogonda “Tarixi Narshaxiy” nomi ostida asarning toshbosma varianti nashr qilinganini ham eslab o‘tish joiz. Misrlik olim Mubashshir at- Tiroziy 1965-yil Qohirada “Buxoro tarixi”ning arabcha tarjimasini e’lon etdi 2 . Asarning muqaddima, birinchi va ikkinchi boblarining O.I.Smirnova tomonidan rus tiliga qilingan tarjimasi 1965-yil Moskvada chop qilindi 3 . Narshaxiy asariga qiziqish bugungi kunda ham so‘ngani yo‘q. O‘zbekistonlik olim Sh.Kamoliddinov “Buxoro tarixi”ni N.Likoshin va boshqa ayrim nashrlar asosida rus tiliga qayta izohli tarjima qilib, 1911-yil Toshkentda nashr etdi. Kitobga D.Yu.Yusupova so‘zboshi, tarjimadagi arxeologik va topografik ob’ektlarga buxoroshunos olima E.Nekrasova keng sharh yozgan 4 . Imom Buxoriy, G‘unjoriy kabi mahalliy mualliflar tomonidan ham “Buxoro tarixi” nomli asar yozilganligi to‘g‘risida ilmiy farazlar mavjud. Biroq bu asarlar bizgacha etib kelmagani bois, ularning ilmiy ahamiyati to‘g‘risida aniq fikrlarni ilgari surish mushkul. Arab tarixiy-geografik adabiyotida Buxoro vohasining tabiiy geografiyasi, iqlimi, etnik tarixi, shaharsozligi, aholisining tili, urf- odatlari atroflicha tasvirlab berilgan. Ibn Havkalning “Kitob surat al- ard” kitobi bunga misoldir. Asarda joy nomlari, ariqlar, qishloqlar nomi ba’zan g‘alizroq, arablashtirilgan holda talqin qilinishiga qaramasdan, Buxoro vohasining X asrdagi tarixiy geografiyasini o‘rganish uchun bu asarning ahamiyati katta. Seminar mashg‘ulotlarida talabalar ushbu asar ma’lumotlaridan keng foydalanishlari mumkin. Buxoro mozorlari va shaharning XIV-XV asrlar tarixiy topografiyasi masalalarini o‘rganishda Ahmad ibn Mahmud 1 ﺮﺼﻨ ﻦﺒ ﺪﻣﺤﻤ ﻦﺒ ﺪﻣﺤﺍ ﺮﺼﻨ ﻮﺒﺍ ﮥﻤﺠﺮﺘ . ﻰﺨﺸﺮﻨﻠﺍ ﺮﻔﻌﺠ ﻦﺒ ﺪﻤﺤﻤ ﺮﻜﺒ ﻭﺒﺍ ﻑﯿﻠﺎﺗ . ﺍﺮﺎﺨﺒ ﺦﯿﺮﺎﺗ , ﻦ ﺍﺮﮭﺘ . ﻯﻮﻀﺮ ﺱﱢﺮﺪﻤ ﺡﯿﺤﺼﺘ ﻮ ﺮﻤﻋ ﻦﺒ ﺮﻔﺰ ﻦﺒ ﺪﺴﺤﻤ ﺺﯿﻠﺨﺘ ﻯﻮﺎﺒﻘﻠﺍ 1939 2 Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар. Таърих Бухоро// ...дуктур Мубашшир ат-Тирози.- ал-Кахира: Дор ул-Маориф би Миср,1385/1965 3 Смирнова О.И. «История Бухары» Наршахи (к истории сложения текста и о задачах его издания) // КС ИНА. №69. Исследование рукописей и ксилографов ИНА.- Москва: Наука, 1965. – Б.155-179. 4 Мухаммад ан-Наршахи. Тарихи-и Бухара. История Бухары // Вступительная статья Д.Ю.Юсуповой. Перевод, комментарии и примечания Ш.С.Камолиддина. Археолого- топографический комментарий Е.Г.Некрасовой. – Ташкент: SMI – ASIA, 2011, 600 с. 11 Buxoriyning “Tarixi Mullozoda” asari beqiyos ahamiyatga ega. Ayniqsa, unda qayd etilgan Buxoro ulamo va fuzalolarining tarijimai holi, ijtimoiy-ma’rifiy faoliyati, dafn qilingan joylari to‘g‘risidagi ma’lumotlar o‘sha davr ma’naviy-madaniy muhitini to‘laqonli tasavvur va tafakkur qilishda nafaqat ilmiy-ma’rifiy, balki tarbiyaviy mazmun ham kasb etadi. Buxoro tarixiga bag‘ishlangan XVI asr tarixiy adabiyotlari ichida Ibn Ruzbehxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Muhammadyor ibn Arab Qatag‘anning “Musaxxir al-bilod”, Badriddin Kashmiriyning “Ravzat ar-rizvon”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari alohida o‘rin tutadi. Ular bir tarixiy davrda va bir sulola tarixiga bag‘ishilangan bo‘lsa-da, qayd etilgan ma’lumotlar mazmuni jihatidan bir-birini to‘ldiradi, boyitadi. Masalan “Mehmonnmai Buxoro” xronolik qisqa davrni o‘z ichiga olib, asosan Muhammad Shayboniyxon siyosiy faoliyatini aks ettirsa, “Musaxxir al-bilod” tarixiy tazkira usulida yozilgan bo‘lib, shayboniy sultonlarining biografiyasi va siyosiy faoliyatini o‘z ichiga oladi. Asarda qariyb barcha katta-kichik shayboniy sultonlari xususida ma’lumot beriladi. “Ravzat ar-rizvon”ni tarixiy-agiografik asarlar sirasiga kiritish mumkin. Asar garchi Jo‘ybor xo‘jalari tarixiga bag‘ishlangan bo‘lsa ham, unda Abdullaxoning ijtimoiy-siyosiy faoliyati, markaziy hokimiyat bilan din peshvolari o‘rtasidagi munosabat, Buxoroda kuchli ijtimoiy mavqega ega qatlamlarning davlat boshqaruvi va siyosatga ta’siri masalalari atroflicha bayon qilingan. Asarda boshqa tarixiy xronikalarda uchramaydigan ma’lumotlar o‘z ifodasini topgan. “Abdullanoma” XVI asrning shoh tarixiy asari hisoblanadi. Hajm jihatdan ham, mazmun jihatdan ham bu asar yuqorida tilga olingan asarlardan farq qiladi va qator afzallik va ustunliklarga ega. Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayoti, etnik tarixi, qo‘shni mamlakatlar bilan munosabatlari, Abdullaxonning shaxsiy sifatlari, markazlashgan davlat barpo etish uchun olib borgan kurashlari xususida asarda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Masalan shayboniylarning davlat boshqaruvi to‘g‘risidagi masalalar Buxoro tarixini o‘rganuvchi talabalar uchun ahamiyatli. Markaziy davlat boshqaruvidagi otaliq, naqib, vazir, vazir-i a’zam, devonbegi, Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|