O’quvchilarning kitob bilan ishlashi

Informasiyaga ishlov berish
Ishlanayotgan informasiyani eslab qolishning turli usullari mavjud: mexanik, mazmuniy, ixtiyoriy, g’ayriixtiyoriy.
Mexanik usul o’qilganni ko’plab takrorlash va qayta o’qishga asoslangan. Mazkur holda eslab qolinayotgan informasiya ayrim unsurlari o’rtasidagi mantiqiy bog’liqlik bo’lmaydi. Shuning uchun u kam samarali va asosan sana, formula, sitata, chet so’zlar va h.k.larni eslab qolish uchun qo’llanadi.
Ma’noviy usul ishlanayotgan informasiya ayrim unsurlari o’rtasidagi mantiqiy bog’liqlikni eslab qolishga asoslangan. O’qishda ayrim unsurlarnigina emas, balki yaxlit matnni, uning mazmuni va ahamiyatini tushunish zarur. Eslab qolishning bu usuli mantiqiy - ma’noviy hisoblanadi, buning natijasida u mexanik usuldan ko’p marta samaraliroqdir.
Ixtiyoriy usulda eslab qolish turli assosiasiya qonunlari bilan bog’liq bo’lgan mnemonik yo’llarga asoslanadi.
/ayri-ixtiyoriy usul o’qish jarayonida hissiyotga ko’ra yuzaga kelgan emosiya bilan bog’liq matnning u yoki bu parchasini tasodifan eslab qolishga asoslangan.
Shuni ta’kidlash joizki, ishlanayotgan informasiyani eslab qolishning universal usuli yo’q. Amalda, ko’pincha, usullar majmuvdan informasiyaning u yoki bu qismi tavsifiga bog’liq holda foydalaniladi.
Ishlanayotgan informasiyani tahlil tadqiqotning muhim vazifalaridan biri.
Tahlil jarayonida ham informasiya manbaini, ham ulardagi informasiyani tasniflash va sistemalashtirish zarur. Manbalarni ikki xil sistemalashtirish mumkin: xronologik tartibda va mavzu bo’yicha.
Birinchi holda barcha informasiya mavzu bo’yicha ilmiy bosqichga ko’ra sistemalashtiriladi, bular uchun sifat sakrashlari xosdir. Keyin har bir bosqichda tegishli manbalar (bosqichlar) e’tibor bilan tanqidiy tahlil qilinadi. Buning uchun yuqori darajada erudisiya va bilimga ega bo’lish zarurdir.
Ikkinchi holda (mavzuli taxlil) da informasiyaning butun hajmi ishlab chiqilayotgan mavzu masalalari bo’yicha sistemalashtiriladi. Bunda katta e’tibor ilmiy-texnikaviy informasiya so’nggi nashrga qaratiladi, ularda mazkur masala tadqiqoti yakuni keltirilgan bo’lishi mumkin. Keyinchalik tanlov asosida alohida qiziqish tug’dirgan boshqa manbalar taxlil etiladi.
Informasiyani taxlil etishning ikkinchi talqini sodda va kam vaqt talab qiladi. Shu bilan birga mazkur talqin bo’yicha mavzu bo’yicha to’liq bo’lmagan informasiya hajmi tahlil etiladi.
Ishlab chiqish (o’rganish, eslab qolish va tahlil) natijalari bo’yicha Ilmiy-texnikaviy informasiya belgilanadi:
- dolzarblik va mavzuning yangiligi;
- mavzu bo’yicha nazariy va eksperimental tadqiqotlar sohasidagi so’nggi yutukdar;
- ilmiy tadqiqotning maqsad va vazifalari;
- mavzu bo’yicha ishlab chiqarish tavsiyalari;
- ilmiy ishlanmalarning texnikaviy, iqtisodiy va ekologik maqsadga muvofiqligi.
Ilmiy texnikaviy axborotni izlash va ishlab chiqish (o’rganish, eslab qolish va tahlil) ilmiy tadqiqotning muhim vazifalaridan hisoblanadi. Ularning natijalari asosida mavzuning dolzarbligi va yangiligi, uning maqsad va vazifalari belgilanadi.

O’quvchilarga fandan bilim berishda o’qituvchi foydalanadigan pedogogik vositalar xazinasida kitob muhim urin tutadi. Umumtexnika va maxsus fanlarni o’rganishga tatbikan olganda kitob- asosiy darslik yoki o’quv qo’llanmasi, qo’shimcha adabiyot, spravochniklar, GOST jadvallari, har xil texnikaviy xujjatlar, maxsus jurnallar, ilmiy-texnikaviy axborot organlari hamda xizmatlarning nashrlari, ba’zi hollarda esa ilmiy- ommabop adabiyotdir. O’quvchilar kitobdan o’qituvchi darsda bayon etgan o’quv matnriallarini mustahkamlaydilar va takrorlaydilar. Kitobda sinf va uyda echish uchun masalalar, javob berilishi lozim bo’lgan sinov savollari keltiriladi, tekstga oid rasmlar, mazmunini o’zlashtirib olish zarur bo’lgan jadvallar, sxemalar, grafiklar, diagrammalar beriladi. o’quvchilar o’qituvchining topshirigi bo’yicha kitobdan o’quv materialining muayyan qismini mustaqil o’rganadilar. Ammo kitobning o’quvchi, bo’lajak ishchi xayotidagi roli shu bilangina cheklanib kolmaydi. Ilmiy-texnika tarakkiyoti asrida, ya’ni ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasi takomillashib borayotgan bir davrda malakali ishchi ilmiy-texnika adabiyotidan foydalanib, o’z bilimlarini to’ldirib borishi, barcha yangi, ilғor narsalarni bilib olishi zarur bo’ladi. shu sababli o’quvchida kitob bilan ishlay olish malakasi hosil qilish umumpedogogika muammosining -shaxs mustaqilligini rivojlantirishning bir qismi hisoblanadi Yuqorida aytib utilganidek, o’quvchilarning kitob bilan ishlashi, oғzaki bayon va suhbat bilan bir qatorda, yangi o’quv materialini bildirish metodlaridan biridir. SHu munosabat bilan, dars vaqtida oғzaki bayon va kitob bilan ishlash orasidagi nisbatni aniqlash muhimdir. Bu metodlar quyidagicha kushib olib borilishi mumkin: o’qituvchi butun o’quv materialini bayon etadi-o’quvchilar uni kitobdan takrorlaydilar va tushinib oladilar; o’qituvchi faqat asosiy masalalarni bayon etadi-o’quvchilar dasturda ko’zda tutilgan kolgan materialni mustaqil o’rganadilar; o’qituvchi o’quv materiali mazmuniga mukaddima va uni o’rganish metodikasini beradi-o’quvchilar o’qituvchi raxbarligida, belgilangan reja asosida mustaqil ishlaydilar; o’qituvchi ishni tashkil etadi va yo’nalish beradi-o’quvchilar ko’zda tutilgan butun topshiriqlarni mustaqil bajaradilar.

O’qituvchi butun o’quv materialini bayon etadigan darslarni bu material mulako yangi, o’quvchilarning bilimi va amaliy tajribasi kam yoki o’quv materialining mazmuni kiyin bo’lgan hollarda o’tkazgan ma’qul.
Oғzaki bayonni o’quvchilarning kitob bilan ishlashiga kushib olib borishning ikkinchi varianti, ya’ni o’qituvchi faqat asosiy masalalarni tushintiradigan varianti, o’rganiladigan material nazariy jixatdan asoslashni talab qiladigan va o’quvchilar bu materialni mustaqil o’rganishga hali tayyor bo’lmagan hollarda qo’llaniladi.
O’qituvchi materialning mazmuniga mukaddima va uni mustaqil o’rganish metodikasigina beradigan darslar o’rganiladigan material o’quvchilarning bundan oldingi bilmlariga tayanadigan, ayrim topshiriqlarga oson ajraladigan va kabinetda zarur barcha o’quv qo’llanmalari bo’lgan hollarda o’tkaziladi.
O’quvchilar yangi materialni mutlako mustaqil ravishda kitobdan o’rganadigan darslar o’rganiladigan masalalar o’quvchilarning avvalgi bilimi va amaliy tajribasi bilan uzviy boғliq bo’lgan, yangi tushunchalar ilgari o’rganilgan materialdan kelib chiqadigan hollardagina qo’llaniladi.
Tajriba ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, o’qituvchining o’quv materialini oғzaki bayon etishini o’quvchilarning kitob bilan mustaqil ishlashiga kushib olib borish ayrim-ayrim metodda o’qitishga qaraganda o’quvchilarning asosiy masalalarni o’zlashtirishini o’rta hisobda 10-15 %, ma’noviy faktik aniqlikni esa bundan ham ko’p oshirishga imkon beradi
O’quvchilarning bilimlari bevosita kitobdan o’zlashtirishiga oid mustaqil ishlari darsda ham, uyda ham o’tkaziladi. Tabiiyki, o’quvchilarning yangi bilimlar o’zlashtirish uchun kitob bilan mustaqil ishlashini tashkil etishda, avvalo, o’quvchilarda ishning bu turiga oldindan tayyorgarlik bor-yukligi hisobga olinadi. O’quvchilarda muayyan bilim zapasi, kitob bilan ishlash o’quvi bo’lishi kerak. SHuning uchun materialni kitobdan mustaqil o’rganishni o’qitishning ancha keyingi bosqichlariga kuyish lozim.
Mustaqil o’rganish uchun, dastavval, nisbatan oddiy, o’qituvchining maxsus tushuntirishini talab etmaydigan materialni tanlash, o’quvchilarda tajriba to’plangan sari materialni ham sekin-asta murakkablashtirib borish zarur. O’quvchilarning kitob bilan mustaqil ishlashini faqat o’qish-tushunish-esda qoldirish maqsadida emas, balki muayyan o’quv masalalarini hal qilish uchun zarur bo’lgan materialni topish, qo’yilgan savollarga javob kaytarish maqsadida ham tashkil etish kerak. Bu holda o’quvchilar kitob bilan ishlashning ma’nosini yaqqol tushunadilar va yodlab olishga intilmaydilar.
O’quvchilarning kitob bilan ishlash borasida o’rta maktabda orttirgan o’quvlarini, boshqa o’quvlari kabi, shakllantirishda davom etish zarur.
O’quv materialini bayon etishda o’quvchilarning ma’nosiga etishi va undan asosiy fikrlarni ajratib ola bilishi kerak. Kitob bilan ishlashga o’rgatishining dastlabki paytlarida o’qituvchi bir necha asosiy savol kuyadi, bu savollarning javobini o’quvchilar kitobdan topadilar. Vaqt o’tishi bilan o’quvchilar uqilgan materialdan asosiy joylarini mustaqil aniqlaydilar .Buning uchun o’quvchilarni, avvalo., tekstni to’ғri o’qishga o’rgatish, ularning etiborini shoshilmay., yaxshi uylab o’qish, har bir paragraf yoki bo’limdan keyin kichiqrok tanaffus.qilish, tekstga ilova qilingan chizma,rasm, grafik va sxemalarni tahlil qilish zarurligiga qaratish lozim. Kitobdagi kiyin, tushunilmaydigan joylarni takror ukib chiqish, zarur bo’lgan hollarda, takrorlash vaqtida ularga kaytish uchun, daftarga belgilab olish kerak. O’quvchilarni kitobni kulga kalam olgan holda o’qishga,o’qish jarayonida asosiy qonun qoidalarni daftarga yozib kuyishga, zarur joylarini kuchirib olishga odatlantirish muhim ahamiyatga ega.
Uqilganlardan asosiy fikrlarni ajratib olishga uning rejasini tuzish yordam beradi. shuning uchun o’quvchilardan darsda ham, uyda ham kitob bilan mustaqil ishlashda reja tuzib olishni talab qilish va bu rejani tekshirib turish kerak. Reja tuzish uchun topshiriq olgan o’quvchi tekstni ukir ekan, darhol asosiy fikrlarni belgilab oladi, ularni bir-biriga mantikan boғlaydi; vaqt o’tishi bilan bu hol odatga aylanadi. O’quvchilarni o’rganilayotgan hodisalar, jarayonlar orasidagi uxshashlik va farq alomatlarini topishga, mashina, mexanizm, asbob hamda apparatlarning tuzilish prinspini tushinishga, o’rganilgan qonuniyatlar asosida jarayonlarning sababini tushintirishga o’rgatish zarur.
Kitob bilan ishlash jarayonida o’quvchilar spravochnik adabiyotdan (spravochniklar, texnikaviy talablar, standartlar va shu kabilardan) ma’lumotlarni mustaqil topishga va ulardan foydalanishga o’rganishlari kerak, bu esa malakali ishchi uchun juda muhimdir. Spravochnik adabiyot bilan ishlashga o’rgatish o’quv ishining boshqa turlari bilan uzviy boғlab olib borilishi darkor. O’quvchilar spravochnik adabiyotdan muayyan o’quv va ishlab chiqarish masalalarini hal qilishda foydalanaganligi sababli spravka materiali bilan ishlashga o’rgatish ham shunday tashkil etilishi kerakki, o’qituvchi tanlagan yoki tuzgan masalalar o’quvchilarni masalalarni echish uchun barcha zarur ma’lumotlar etishmaydigan va spravochnik adabiyotga extiyoj tugiladigan sharoitga kuyadigan bulsin.
Darslar spravochnik adabiyotdan foydalanishda o’quvchilarga u bilan ishlashning rasional usullarini: bunda rejasidan to’ғri foydalanish, keraqli jadval, grafik, formulani tez kidirib topish, masalani echish uchun zarur bo’lgan barcha ma’lumotlarni yordamchi daftarga yozi olish, tez-tez foydalaniladigan betlarga kogoz kuyish yo’llarini va shu kabilarni o’rgatish zarur. Bu maqsadda dastlabki paytlarda maxsus mashqlar o’tkazish tavsiya qilinadi. O’qituvchi darsga zarur spravochniklardan etarli mikdorda olib kelishi, har bir kulay holda o’quvchilarning bu spravochniklardan foydalanishiga imkoniyat yaratib berishi kerak.
O’quvchilarning kitob bilan mustaqil ishlashini tashkil etishda ularni rasm, sxema, grafik va boshqa ilyustrasiyasiyalardan foydalanishga, ularda mavjud bo’lgan ilmiy-texnikaviy ma’lumotlarni olishga o’rgatish ham muhim.
O’quvchilar tekstni ukib chiqish jarayonida ham ilyustrasiyalar bilan mustaqil ishlshlari mumkin. Kitobdagi rasm, sxema, grafik bilan foydalirok ishlashi uchun o’quvchilarga maxsus topshiriqlar berish va kitob bilan ishlash tugagandan keyin bu topshiriqlarning qanday bajarilganligini tekshirib kurish lozim.
O’quvchilarni kitobning ilyustrativ materialidan foydalanishga o’rgatishning samaradorlig o’qituvchi tushintirish vaqtida xuddi shunday sxema, jadval va grafiklardan foydalangan hollardagina ortadi. Bunda o’quvchilar tushintirishning borishini bevosita kitobdagi rasmga, sxemaga, grafikka qarab kuzatish imkoniyatiga ega bo’ladilar. O’qitishning bunday usulidan kabinetda epidiaskop bo’lgan takdirdagina foydalanish mumkin, chunki o’qituvchi kitobdagi ilyustrasiyani ana shu epidiaskop yordamida ekranga tushiradi.
Darslikda yoki o’quv qo’llanmasida kasbni egallash uchun o’quvchi bilishi kerak bo’lgan asosiy materialgina bayon etilgan bo’ladi. bu material eng zarur minimumdir. Malakali ishchi umuman texnika sohasida va o’z kasbi sohasida kulga kiritilgan eng yangi yutuqlardan xabarjor bo’lishi kerak. SHuning uchun o’quvchilarga qo’shimcha adabiyotni o’rganishga oid topshiriqlar berish, sinfda va uy topshirigi tarzida maxsus jurnallardan kuchi etadigan makolalar o’qishni, ilmiy-texnikaviy axborot materiallarin o’rganishni tashkil etish, o’quvchilarda texnika adabiyotiga qiziqish uygshotish, ularda shunday adabiyot bilan ishlash malakasi hosil qilish zarur.
O’quvchilarda texnika adabiyoti o’qishga qiziqish hosil qilishning muhim vositasi ularning o’rganilayotgan materialning ayrim masalalari yuzasidan kichiqrok maruzalar tayyorlashidir. Bunday muruzalar dastavval tayyorgarligi yuqorirok o’quvchilarga topshiriladi, sungra bu ishga kolgan o’quvchilar ham jalb etiladi. O’quvchi o’qituvchi raxbarligida maruza tayyorlar ekan, maxsus jurnal hamda kitoblar ukiydi, ko’rsatma qo’llanmalar tayyorlaydi, tajribalar o’tkazadi va xokazo. Bo’larning hammasi o’quvchilar bilimlarini chuqurlashtiradi va ularda texnika adabiyoti o’qishga qiziqish paydo qiladi.