Orfoepiya va uning qoidalari haqida ma’lumot bering, misollar asosida izohlang

O‘zbek xalq maqollarini yod oling, ularning o‘z ona tilingizdagi muqobilini toping.
So‘raganning aybi yo‘q.
Bilmaganini so‘rab o‘rgangan olim, orlanib so‘ramagan o‘ziga zolim.
Tili shirin odamning do‘stlari ko‘p bo‘ladi.
Kishining so‘zi aqlning tarozisidir.
Tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz.
Tiling bilan ko‘nglingni bir tut.
So‘zning turi juda ko‘pdir, lekin yolg‘ondan yomonroq turi yo‘qdir.


8. So`z yasalishi haqida ma’lumot bering, misollar asosida izohlang.

So'z yasash yangi ma'noli so'z hosil qilish demakdir. So'z yasalishi lug'aviy ma'noning o’zgarishi asosida vujudga kelib, yasama so'z ko'pincha bir turkumdan boshqa turkumga ko'chadi. Shu ma'noda so'z yasash hodisasi so'zning grammatik jihatidan o'zgartiradigan hodisadir. Masalan, gul so'zi ot turkumiga xosligi uchun otga xos ko'plik qo'shimchasini olib turlanadi: gullar, gullarning, gullarga kabi. Bu so'zga fe'l yasovchi -la qo'shimchasi qo'shilganda hosil bo'lgan so'z ko'plik va kelishik qo'shimchalarini olmaydi, turlanmaydi, balki tuslanadi. Chunki bu holatda so'z grammatik jihatdan o'zgarib, bir kategoriyadan boshqa kategoriyaga o'tadi. №3 2022 153 Bir turkumdan boshqa turkumga o'tganda so'zlarda hosil bo'ladigan o'zgarishlar kategorial o'zgarishlar deyiladi. Masalan, tasodifan so'zining o'zagi (tasodif) ot, unga yasovchi -an qo'shimchasi qo'shilganda so'z boshqa kategoriyaga ko'chdi, ya'ni kategoriya o'zgaradi. Uzumzor so'zidagi yasovchi -zor qo'shimchasi otdan ot yasagan. Bunda kategoriya o'zgarmagan. So'z yasalishi bilan bog'liq ravishda so'zning lug'aviy va grammatik ma'nolari ham o'zgarishi murnkin. So'z yasalish til uchun ijobiy hodisadir. U tilni lug'aviy jihatdan boyituvchi manbalardan biridir. So'z yasash tildagi boshqa sohalar bilan, xususan, lug'at va grammatika bilan uzviy bog'liq. Chunonchi, yasama so'z avval tilda mavjud bo'lgan lug'aviy vositalardan hosil bo'ladi. Masalan, tilde kitob, chiroy so'zlari mavjudligi uchun shu so'zlar asosida kitobxon, chiroyli kabi so'zlar yasalgan. So'z yasalishi asosida so'z ma'nosi o'zgaradi, yangi ma'noli so'z hosil bo'ladi. Bu holat so'z yasalishi bilan leksikologiya orasida uzviy bog'liqlik mavjudligini ko'rsatadi. Ma'lumki, so'z yasalishida ko'pincha qo'shimchalar ishtirok etadi, yangi yasama bir turkumdan boshqa turkumga ko'chadi. Bu holat so'z yasalishining grammatika bilan ham bog'liqligini ko'rsatadi. So'z yasalishi natijasida so'zning shakli o'zgaradi. Yangi ma'no bilan birgalikda yangi shakl vujudga keladi. So'z yasalishi paytida hosil bo'ladigan shakl bilan so'z o'zgartiruvchi va shakl hosil qiluvchi qo'shimchalar orqali vujudga keladigan shakl orasida o'xshashlik bor. Shuning uchun so'z yasalishi ham shu turdagi boshqa hodisalar singari morfologiyaning tekshirish obyektidir. Tilda mavjud bo`lgan so`z yoki so`zlar, so`z shakllari negizida ma’lum usullar bilan yangi ma’nodagi so`zlarni hosil qilish so`z yasalishi deyiladi. O`zbek tilida so`z yasalishining affiksatsiya, kompozitsiya, semantik, abbreviatsiya kabi usullari bo`lib, shulardan quyidagi 2 usul asosiy va yetakchi usullar hisoblanadi: 1. Morfologik (affiksatsiya) usuli. 2. Sintaktik (kompozitsiya) usuli. O'zak va negizga so'z yasovchi qo'shimchalar qo'shish bilan yangi so'z yasash morfologik usul bilan so'z yasash deyiladi. So'z yasalishida qo'shimchalar ishtirok etganligi uchun bu usul affiksatsiya usuli hisoblanadi. So'z yasovclii qo'shimchalar o'zak: gulli, gulla, ishla, paxtakor, shuningdek, negizga: bilimli, hosildorlik, chidarnlilik ham qo'shiladi. So'z yasovchi qo'shimchalar asosan o'zak va negizdan keyin qo'shiladi. O'zakdan oldin qo'shiluvchi old yasamalar o'zbek tili uchun xos emas. Biroq sifat turkumiga mansub bir qator so'zlarning yasalishida old qo'shimchalar ishtirok etadi. Masalan, badavlat, serhosil, nohaq kabi. Morfologik usulda so'z yasalishdagi muhim shartlardan biri so'z bilan yangi yasama orasida bog'liqlik bo'lishdir. №3 2022 154 Masalan, oshpaz, gulzor so'zlaridagi o'zak va yasovchi qo'shimchalar orqali hosil bo'lgan qismlar: osh-oshpaz, gul-gulzor ma'no jihatidan bir-biriga bog'liqdir. Morfologik usul bilan so'z yasalishining shakllari ham rang-barang. Masalan, paxtakor so'zida o'zak+qo'shimcha. serdaromad so'zida qo'shimcha. +o'zak, bil-im-li so'zida o'zak+negiz+qo'-shimcha, nohaqlik so'zida qo'shimcha+o'zak+qo'shimcha shakllari mavjud. Morfologik usul bilan so'z yasalishi ot. sifat, fe'l va ravish turkumlari uchun xos. Sintaktik usul bilan so'z yasash ham unumdor usullardan sanaladi. Ikki yoki undan ortiq so'zlarning o'zaro qo'shilishi natijasida so'z yasalishi sintaktik usul bilan so'z yasalishi deyiladi. Sintaktik usul bilan qo'shma va juft so'zlar yasaladi. O'zbek tilida bulardan tashqari so'z yasalishining yana bir qator usullari mavjud. Chunonchi, bir turkumdagi so'z boshqa turkumga ko'chadi va o'z ma'nosini o'zgartiradi. Masalan, barno (sifat), Barno (ot), to'xta (fe'l), To'xta (ot). Shuningdek, bir turkumdagi o'zaro so'z o'z ma'nosini o'zgartirishi, boshqa ma'no ifodalashi mumkin. Masalan, uzdi (ipni uzdi), uzdi (orani uzdi) yozdi (xat), yozdi (barg), yetdi (manzilga), yetdi (maqsadga). So'z yasalishidagi bu usul lug'aviy-semantik usul deyiladi. O'zbek tilida so'z yasalishining yana bir usuli - abbreviatura usulidir. Bu usul bilan qisqartma so'zlar hosil bo'ladi: BMT, MDH, DAN kabi. Bu usul bilan so'z yasash faqat ot turkumi uchun xosdir. Xulosa o’rnida shuni aytish lozimki, o’zbek tilida so’z yasalish usullarini nafaqat tilshunoslar, balki har bir o’z tilini sevadigan inson yaxshi bilishi zarur. Zero, so’zlarni to’g’ri va o’z o’rnida qo’llashimiz bizni tilimizni qay darajada bilishimizni anglatadigan bir ko’zgudir. Biz ustozlar esa yosh avlodga tilimiz haqida bilim berishdan aslo charchamasligimiz darkor.
9. Ilmiy uslub. Sohaviy terminlarning leksik xususiyatlari
Fan va texnika tili ilmiy uslub deyiladi. Daliliy munosabatlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga asoslanuvchi, har bir fan sohasining o`ziga xos atamalariga tayanuvchi, fikrni aniq va mantiqiy izchil bayon qiluvchi uslub ilmiy uslubdir.
Ilmiy uslub tabiat va ijtimoiy hayotdagi barcha narsa hamda hodisalar to‘g‘risida aniq, asoslangan, izchil ma’lumot berishda qo‘llanadi. Unda narsa-hodisa mohiyatini ta’riflash, tahlil qilish, sababini aniqlab, dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni bayon etish muhim hisoblanadi. Maxsus atamalar bu uslubning leksikasini tashkil qiladi, unda adabiy me’yorga qat’iy rioya etilgani holda majhul nisbatdagi fe’llar va murakkab qurilishli gaplar keng ishlatiladi. Ilmiy uslub bilimning turli sohalariga qarab, shuningdek, kimga mo‘ljallanganligiga nisbatan o‘zaro farqlanadi.Masalan, fan sohalari muayyan shartli belgilar, formulalar, bayon qilish materiali bilan ajralib turadi. Ilmiy uslubdagi kitoblar ilm-fanga oid ma’lumotlar berish bilan mutaxassislargagina mo‘ljallanishi yoki bunday ilmiy ma’lumotlar keng ommaga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Keng jamoatchilikka tushunarli bo‘lgan, tasvir bayonida emotsionallik, obrazlilik mavjud bo‘lgan uslub ilmiy-ommabop uslub sanaladi. Ko‘pchilikka mo‘ljallangan ma’ruzalar, risola va darsliklar shu uslubning ko‘rinishlaridir.
Ilmiy-ommabop uslubda maxsus atamalar kam ishlatiladi (ishlatilganda esa izohi beriladi), fikrlar qiziqarli tilda tushuntiriladi, bayonda obrazlilikni ta’minlovchi badiiy tasvir usullaridan foydalaniladi. Rus nutqining o'ziga xos til janrlari mavjud, ular odatda funktsional uslublar deb ataladi. Ushbu janrlarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega va umumiy adabiy normalar doirasida mavjud. Zamonaviy rus tilida besh uslub mavjud: badiiy, ilmiy, rasmiy ish, so'zlashuv va jurnalistika. Yaqinda tilshunoslar oltinchi - diniy uslubning mavjudligi haqida gipotezani ilgari surdilar, bundan oldin uni dinning davlatga nisbatan tutgan pozitsiyasi bilan ajratib bo'lmaydi.
Har bir uslub o'ziga xos majburiyatlarga ega, masalan, ilmiy uslubning asosiy funktsiyalari - muhim ma'lumotlarni o'quvchiga etkazish va uning haqiqatligiga ishonch hosil qilish. Ushbu til janrini ko'p miqdordagi mavhum lug'atlar, atamalar va umumiy ilmiy xususiyatga ega so'zlar mavjudligi bilan aniqlash mumkin. Ushbu uslubda asosiy rolni ko'pincha ot o'ynaydi, chunki u batafsil ko'rib chiqishni talab qiladigan ob'ektlarni nomlaydi.
Ilmiy uslub nima?
Ushbu janrni bir qator fazilatlarga ega uslub deb atash odatiy holdir, ularning asosiylari rivoyatlarning monologik printsipi, kerakli ma'lumotlarni ifoda etish uchun mablag 'tanlashning qat'iy usullari, sof me'yoriy nutqdan foydalanish, shuningdek nutqqa oldindan tayyorgarlik. Ilmiy uslubning asosiy vazifasi har qanday hodisa haqida haqiqiy ma'lumotlarni uzatishdir, bu sof rasmiy muhitdan foydalanishni va ilmiy xabarning batafsil mazmunini anglatadi.
Bunday xabarlarning bajarilish uslubi ularning mazmuni, shuningdek, muallifning oldiga qo'ygan maqsadlari asosida shakllantiriladi. Qoida tariqasida, biz turli xil faktlarni eng batafsil tushuntirish va ba'zi hodisalar o'rtasidagi bog'liqlikni namoyish etish haqida gapiramiz. Tilshunoslarning fikriga ko'ra, bunday matnlarni yozishda yuzaga keladigan asosiy qiyinchilik gipoteza va nazariyalarni oqilona isbotlash zarurati, shuningdek tizimli rivoyatning ahamiyati bilan bog'liq.
Asosiy funktsiyasi
Ilmiy nutq uslubining asosiy vazifasi har qanday haqiqatni, nazariyani, gipotezani tushuntirish zarurligini anglashdir. Hikoya iloji boricha ob'ektiv bo'lishi kerak, shuning uchun bu janr monologning umumlashishi va tuzilishi bilan ajralib turadi. Ushbu uslubda yaratilgan matnlar potentsial o'quvchining oldingi adabiy tajribasini hisobga olishi kerak, aks holda u boy bo'lgan intertekstual aloqalarni ko'ra olmaydi.
Boshqa janrlar bilan solishtirganda ilmiy juda quruq ko'rinishi mumkin. Uning matnlarida baho va ekspressivlik minimal, bu erda nutqning hissiy va so'zlashuv elementlari tavsiya etilmaydi. Shunday bo'lsa-da, ilmiy matn potentsial o'quvchining adabiy tajribasini hisobga olgan holda zarur bo'lgan barcha uslub elementlari to'liq amalga oshirilgan bo'lsa, aniq ifodaga aylanishi mumkin.
Qo'shimcha funktsiya
Ilmiy uslubning asosiy funktsiyasidan tashqari, olimlar boshqasini ajratib ko'rsatishadi - matnni o'qiyotgan odamning mantiqiy fikrlashini faollashtirishga majbur bo'lgan ikkinchi darajali. Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, agar matnni qabul qiluvchisi mantiqiy munosabatlarni o'rnatolmasa, demak, uning barcha semantik tarkibiy qismlarini tushuna olmaydi.
11. Adabiy til me’yorlarini til sathlari bo‘yicha izohlang
Nutq madaniyatiga erishishning asosiy omili tilni, ayniqsa adabiy til me`yorlarini egallash, ulardan unumli va o`rinli foydalanishdir. Hozirgi adabiy til me`yorlariga rioya qilib tuzilgan nutq aniq, to`g’ri va ta`sirchan holda tinglovchiga yetib boradi.
Me`yor-so`zning mavjud bo`lgan ma`nosi, fonetik tuzilishi. S.I.Ojegov fikricha, “Me`yor-bu ijtimoiy jarayonda birga mavjud bo`lgan, bor bo`lgan, yangi paydo bo`lgan yoki o`tmishning kam ishlatiladigan til unsurlarini (lug’aviy, talaffuz, morfologik, sintaktik) tanlashning natijasi sifatida shakllangan, jamiyatga xizmat qiladigan foydali til vositalari yig’indisidir, keng ma`noda bu unsurlarni baholashdir”. Adabiy me`yor o`z holicha shakllanadi. Uning shakllanish va taraqqiyotiga tilning tarkibiga kiruvchi lahja, shevalar turlicha hissa qo`shadilar. Qaysi hududda savdo, fan madaniyat taraqqiy etgan bo`lsa, me`yorga ham o`sha hududdagi shevalarning ulushi ko`proq bo`ladi. Me`yor til qurilishi unsurlarining hammasiga tegishli. Adabiy me`yor umumiy me`yordan olinadi, unga suyanadi. Adabiy me`yor umumiy me`yorning xususiy ko`rinishi bo`lgani uchun undan hajm jihatidan kichikdir.
Og’zaki adabiy normaning rivojlanishiga xalq qiziqchilari, askiyachilari, ertakchi, latifachi, dostonchi, xalq shoir-baxshilari katta hissa qo`shadilar.
Nutq madaniyati adabiy me`yorlarni tadqiq etar ekan, u me`yordagi mustahkam va zaif o`rinlarni belgilaydi. Adabiy me`yor adabiy til bilan birga tug’iladi, badiiy adabiyotning, xalq madaniyatining taraqqiyoti bilan rivojlanib, o`z qonun-qoidalarini mustahkamlab boradi.
So`zlovchi yoki tinglovchi gapirganda yoki eshitganda ma`lum odob, axloq me`yorlariga rioya qiladi, chiroyli va ta`sirchan gapirishga intiladi, tilga hurmat bilan munosabatda bo`ladi, o`z gapi va o`zgalar gapiga e`tiborli bo`ladi, o`rinli so`zlash va tinglash madaniyati, suhbat va munozara madaniyatiga amal qiladi. Bular umum-me`yor darajasidagi talablardir.
Nutq madaniyatida ham adabiy til me`yori-o`lchovi zarur. “Til me`yori-bu til birliklari va uning qurilishini o`zaro yaxshi tushunish zaruryati tufayli paydo bo`lgan, undan foydalanuvchi xalq tomonidan yaratilgan amaldagi qoidalar yig’indisidir” -deb ta`kidlaydi olim B.N.Golovin.
Til unsurlarining xalq o`rtasida ko`pchilikka ma`qul bo`lgan variantini tanlash-adabiy til me`yori hisoblanadi.
O`zbek adabiy tilining me`yorlari:

1.