Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

IV.

 Piridinning uchlamchi amin sifatidagi reaksiyalari.  

1.

 Piridin va uning gomologlari kuchsiz asoslik xossasini namayon qiladilar. Piridinning asoslik 

doimiyligi K

asos

 = 1,7

.

10

-3

 ga teng (anilinniki 4,0

.

10

-10

 ga ; piperidinniki esa 1,33

.

10

-3

)

 ga teng. Ular 

xlorid, propil, sulfat kislotalar bilan tuz hosil qiladilar: 

N

+ HCl

N

H

+

Cl

–

N

N

+ HCl

N

N

H

+

Cl

–

 

Piridin

 va uning gomologlari pikrin kislota bilan aniq suyuqlanish nuqtasiga ega bo’lgan tuz – 

pikratlarni

 hosil qiladilar. Pikrin kislota yordamida piridinlarning tuzilishi aniqlaniladi. 

Piridin va uning gomologlarini aniqlashda ularning platina, simob, oltinning xloridlari bilan hosil 

qiladigan qo’sh tuzlaridan ham foydalaniladi. 

2.

  Piridin  va  uning  gomologlari  galoid  alkillar  bilan  tuz  hosil  qila  oladilar.  Hosil  bo’lgan  tuz 

qizdirilganda alkil guruhi 

-holatdagi vodorod bilan almashinib, alkillash reaksiyasi sodir bo’ladi: 

N

+ RX

N

R

+

X

–

t

N

H

+

X

–

R

NaOH

N

R

+  NaX  +  H

2

O

N

+ RX

N

R

+

X

–

t

N

H

+

X

–

R

N

N

+ RX

N

N

R

+

X

–

t

N

N

H

+

X

–

R

NaOH

N

R

+  NaX  +  H

2

O

NaOH

N

N

R

+  NaX  +  H

2

O

 

 

463

Piridinning  galoid  alkilatlari  qizdirilganda  radikal 

-  yoki  -  holatdagi  vodorodlar  bilan 

almashinadi.  Masalan,  etilpiridiniy  yodid  qizdirilganda  etil  guruhi 

-etilpiridiniy  yodidga 

izomerlanadi: 

N

C

2

H

5

+

J

–

N

H

+

J

–

C

2

H

5

N

N

C

2

H

5

+

J

–

N

N

H

+

J

–

C

2

H

5

 

Bu reaksiya yordamida piridinning ayrim gomologlarini olish mumkin. 

3.

 Piridinga vodorod peroksidning sirka kislotadagi aralashmasi bilan ta’sir etilganda piridin N-

oksidni

 hosil qiladi: 

N

CH

3

COOH

N

+

H

2

O

2

O

–

N

N

CH

3

COOH

N

N

+

H

2

O

2

O

–

 

Piridin  N-oksid  elektrofil  almashinish  reaksiyalariga  piridinga  nisbatan  oson  kirishadi.  Unga 

kaliy nitratning tutovchi sulfat kislotadagi aralashmasi bilan 100

0

C da ta’sir etilganda 90% unum bilan 

4-nitropiridin N-oksidi

 hosil bo’ladi: 

HNO

3

N

+

O

N

+

O

NO

2

HNO

3

N

N

+

O

N

N

+

O

NO

2

 

4.

 Piridin sulfat angidiridi bilan C

5

H

5

HSO

3

 tarkibli kompleks hosil qiladi. Bu kompleks furan, 

pirrol va boshqalarni sulfolashda ishlatiladi. 

VI. Piridin halqasining ochilishi.

 Piridin halqasi benzolga qaraganda oson ochiladi. Yuqorida 

ko’rib  o’tkanimizdek  uni  katalitik  qaytarish  yoki  unga  vodorod  yodid  bilan  ta’sir  etilganda  piridin 

halqasi  oson  ochiladi.  Piridinni  2,4-dinitroxlorbenzol  bilan  qo’shib  qizdirilganda  2,4-

dinitrofenilpiridin

  hosil  bo’ladi.  U  ishqor  ishtirokida  glyutakon  aldegidi  va  2,4-dinitroanilinga 

parchalanadi: 

N

+ C

6

H

3

(NO

2

)

2

Cl

N

C

6

H

3

(NO

2

)

2

+

Cl

–

NaOH

N

N

+ C

6

H

3

(NO

2

)

2

Cl

N

N

C

6

H

3

(NO

2

)

2

+

Cl

–

NaOH

 

 

OHC – CH

2

– CH = CH – CHO  + C

6

H

3

(NO

2

)

2

NH

2

OHC – CH

2

– CH = CH – CHO  + C

6

H

3

(NO

2

)

2

NH

2

OHC – CH

2

– CH = CH – CHO  + C

6

H

3

(NO

2

)

2

NH

2

 

 

464

Alohida vakillari va ularning ishlatilishi 

Piridin  erituvchi  sifatida  ishlatiladi,  u  kimyo  sanoatining  qimmatli  xom  ashyosi  hisoblanadi. 

Piridinning  hosilalari  tirik  organizmda  sodir  bo’ladigan  biokimyoviy  jarayonlarda  muhim  ahamiyatga 

ega. 

Vitamin PP

 – nikotin kislotaning amidi bo’lib, pellagra kasalligini davolashda ishlatiladi.  

 

Piridin

  yadrosi  nikotin kislota, vitamin PP, izoniazid, piridoksin (vitamin B

6

), piridoksal, 

piridoksamin

  kabi  biologik  faol  birikmalar  tarkibiga  kiradi.  Organizmda  piridoksin  fermentativ 

oksidlanish – qaytarilish va aminokislotalarni dekarboksillash jarayonida katta rol o’ynaydi.  

 

Izoniazid

 – sil kasalligini davolashda ishlatiladi. 

 

 

Piridin 

o’zagi sizga tanish sulfidin nomli dori tarkibiga ham kiradi: 

HC

HC

N

C

CH

H

C

N SO

2

CH

HC

C

HC

CH

C

H

NH

2

Sulfidin

 

Piridin 

va uning metil gamologlari asosan toshko’mir qatroni tarkibidan ajratib olinadi. 

1.  2-metilpiridindagi

  metil  guruhining  vodorodlari  butillitiy  ta’sirida  litiy  atomi  bilan 

almashina  oladi.  Hosil  bo’lgan  pikolinlitiy  formaldegid  yoki  benzoaldegid  bilan  reaksiyaga  kirishib 

tegishli karbinollarni hosil qiladi: 

 

465

N

C

4

H

9

Li

N

CH

2

Li

CH

2

O

N

CH

2

CH

2

OH

CH

3

N

N

C

4

H

9

Li

N

N

CH

2

Li

CH

2

O

N

N

CH

2

CH

2

OH

CH

3

 

2. 2-va 4-metilpiridinlar

 chumoli aldegid yoki benzaldegid bilan rux xloridi ishtirokida birika 

oladilar. Reaksiya 180-200

0

C da boradi: 

 

N

+  C

6

H

5

CHO

ZnCl

2

N

CH = CH – C

6

H

5

CH

3

- H

2

O

N

N

+  C

6

H

5

CHO

ZnCl

2

N

N

CH = CH – C

6

H

5

CH

3

- H

2

O

 

N

CH

2

O

CH

3

180

0

C

N

CH

2

CH

2

OH

CH

2

O

N

CH(CH

2

OH)

2

CH

2

O

N

CH(CH

2

OH)

3

N

N

CH

2

O

CH

3

180

0

C

N

N

CH

2

CH

2

OH

CH

2

O

N

N

CH(CH

2

OH)

2

CH

2

O

N

N

CH(CH

2

OH)

3

 

3.  2-metil-5-etilpiridin

  katalizatorlar  ishtirokida  degidrogenlanganda  2-metil-5-vinilpiridin 

(MVP) 

ni  hosil  qiladi.  Bu  birikma  sintetik  kauchuk  va  plastmassalar  olishda  qimmatli  xom  ashyo 

hisoblanadi. Piridin hosilalari orasida aminopiridinlar muhim ahamiyatga ega.  

 

2-aminopiridin

 xlorlash va bromlash reaksiyalariga oson kirisha oladilar. Bunda 5-galogen va 

3,5-digalogenamminopiridinlar 

aralashmasi hosil bo’ladi: 

N

+  Cl

2

N

NH

2

NH

2

Cl

+

N

NH

2

Cl

Cl

+  HCl

N

N

+  Cl

2

N

N

NH

2

NH

2

Cl

+

N

N

NH

2

Cl

Cl

+  HCl

 

Undan tashqari, 2-aminopiridin past haroatda reaksiyaga kirishadi. Unga 145

0

C da sulfat kislota bilan 

ta’sir etilganda 70-80% unum bilan 2-amino-5-piridin sulfokislota hosil bo’ladi: 

 

466

N

+  H

2

SO

4

N

NH

2

NH

2

HO

3

S

+  H

2

O

N

N

+  H

2

SO

4

N

N

NH

2

NH

2

HO

3

S

+  H

2

O

 

 

2-aminopiridinga nitrolovchi 

aralashma bilan 40

0

C da ta’sir etilganda dastlab nitroamin hosil bo’ladi. 

Hosil bo’lgan nitroamin 5-nitro-2-aminopiridinga oson izomerlanadi: 

N

+  HONO

2

N

NH

2

NHNO

2

N

NH

2

O

2

N

40

0

C

N

N

+  HONO

2

N

N

NH

2

NHNO

2

N

N

NH

2

O

2

N

40

0

C

 

 

Xinolin (C

9

H

7

N).

 – rangsiz suyuqlik, toshko‘mir smolasi hamda ba’zi neftlar tarkibida uchraydi. 

Formulasi:  

N

1

2

3

4

5

6

7

8

 

Glitserin va konsentrlangan H

2

SO

4

 aralashmasi nitrobenzol ishtirokida qizdirilsa, glitserin avval 

H

2

SO

4

  ta’sirida  suv  yo‘qotib  akroleinga  aylanadi,  so‘ngra  anilin  bilan 

-aminopropion  aldegidini 

hosil  qiladi,  u  esa  suv  molekulasini  yo‘qotib,  degidroxinolinga  aylanadi  va  oksidlanib  xinolin  hosil 

bo‘ladi: 

NH

2

H

2

O

CH

2

OHCHOHCH

2

OH

H

2

SO

4

CH

2

=CHCHO

CH

2

=CHCHO

NH

CH

2

CH

2

C H

O

NH

CH

2

CH

C H

HO

CH

2

N H

-

H

2

O

[ O ]

N

+

 

 

Xinolin piridin kabi reaksiyalarga kirishadi:  

+ H

2

O

+

H

2

SO

4

HNO

3

N

NO

2

N

NO

2

N

 

 

467

+ 

NaNH

2

o

o

300 C

220-230 C

H

2

S O

4

N

S O

3

H

N

HO

3

S

N

NH

2

N

N

 

N

N

N

R

+

RLi

N

OH

KOH

250-260 C

o

+

LiH

+

KH

 

Ikki geteroatomli olti a’zoli geterosiklik birikmalar 

Ikki getroatomli olti a’zoli geterotsiklik birkmalar – tarkibida ikki va undan ortiq bir xil yoki har 

xil geteroatomlari bo’lgan geterotsiklik birikmalardir. Bunday birikmalar qatoriga pirimidin, dioksin, 

tiazin

 va pirazin kabi geterotsiklik birikmalar kiradi. 

 

Pirimidin va uning hosilalari (C

4

H

4

N

2

). 

Ikki getroatomli olti a’zoli geterotsiklik birkmalarning 

eng  muhimi  pirimidindir. Pirimidin yadrosi nuklein kislotalar, vitaminlar, alkaloidlar va dorivor 

moddalar tarkibiga kiradi: 

  

 

468

N

C

N

C

C

C

H

H

H

H

Pirimidin

 

Pirimidin rangsiz kristall modda bo’lib, 22

0

C da suyuqlanadi va 124

0

C da qaynaydi, suvda 

yaxshi eriydi.

 

Pirimidin kuchli kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Elektrofil almashinish reaksiyalari 

pirimidinga (piridinga o’xshash) qiyin ketadi va reaksiyalar 5-holatdagi vodorod hisobiga boradi. 

Nuklein kislotalar kimyosida pirimidinning gidroksi va aminohosilalari bo’lgan uratsil, timin va 

sitozinlar katta ahamiyatga egadir.

 

HN

C

N

H

CH

CH

C

O

O

Uratsil

2.4-dioksipirimidin.

 

HN

C

N

H

CH

C

C

O

O

CH

3

Timin

5-metil-2.4-dioksipirimidin.

 

N

C

N

H

CH

CH

C

O

NH

2

Sitozin

2-oksi-4-aminopirimidin. 

Kristall holatdagi uratsil, timin va sitozinlar laktam shaklida mavjud bo’ladi, bunday shaklda 

bo’lishligi bir qator fizik-kimyoviy metodlar yordamida aniqlangan. Bu uch birikma yuqori 

temperaturada suyuqlanadigan (300

0

C dan yuqori), suvda yaxshi eriydigan moddalardir, ular sun’iy 

usullar bilan ham olingan.

 

Purin  va  uning  hosilalari  (C

5

H

4

N

4

). Purin aromatik geterotsikl bo’lib, uning molekulasi 

pirimidin bilan imidazol halqalarining kondensirlanishidan tarkib topgan:

 

N

HC

N

C

C

H

C

Purin

N

N

H

CH

 

Purin

  suvda  oson  eriydigan  kristall  modda,  suyuqlanish  temperaturasi  217

0

C.  Purin  kuchsiz 

asos

 bo’lib, oksidlovchilar ta’siriga chidamli. 

 

469

Purin  tabiatda  topilgan  emas,  lekin  molekulasida  purin  yadrosi  tutgan  moddalar  o’simlik  va 

hayvonot  dunyosida  ko’p  uchraydi.  Purinning  gidroksi  va  amino-hosilalari  juda  katta  ahamiyatga 

egadir. Ular tautomer shaklda bo’lib, kristall holatda quyidagi tuzilishga ega: 

N

HC

N

C

C

C

Adenin

N

N

H

CH

NH

2

(6-aminopurin).

 

HN

C

N

C

C

C

N

N

H

CH

O

H

2

N

Guanin

(6-oksi-2-aminopurin). 

 

 

Barcha  oksi-  va  aminopurinlar  yuqori  temperaturada  suyuqlanuvchi  (300

0

C  dan  yuqori), 

rangsiz  kristall  moddalar  bo’lib,  suvda  yomon  eriydi.  Siydik  kislota  mochevina  bilan  birga  siydik 

tarkibiga  kiradi  va  tirik  organizmdan  siydik  tarzida  birga  ajraladi.  Qush  va  sudralib  yuruvchilar 

chiqindisida, bo’g’ma ilonning chiqindisida uning miqdori 90% gacha bo’ladi. 

Adenin

 va guanin nuklein kislotalarning asosiy qismini tashkil etib, bular choy, qand lavlagi 

tarkibida ko’p miqdorda bo’ladi.  

 

470

 

 

471

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

472

 

UGLEVODLAR 

 

Monosaxaridlar. 

Biz  oddiy  deb  bilgan  yashil  barglarda  ikki  elementar  birikmalar  –  uglerod 

dioksid  va  suv  ta’sirlashib  shakarsimon  moddalardan  biri  (+)-glyukoza  hosil  bo’ladi.  Bu  jarayon 

fotosintez nomi bilan ma’lum bo’lib, uning amlaga oshishi uchun katalizator talab etiladi va bu vazifani 

yashil  bo’yoq  –  xlorofill  bajaradi,  reaktsiyaning  energiya  manbai  yorug’lik  yoki  quyosh  nuri  xizmat 

qiladi. Minglab (+)-glyukoza molekulalari yirik, murakkab molekulaga birlashib, o’simliklarning asosiy 

qurilish materiali bo’lgan – sellyulozani hosil qiladi. (+)-Glyukoza molekulalarining bog’lanish tartibi 

o’zgarishi,  kraxmal  molekulalarining  hosil  bo’lishiga  olib  keladi  va  bu  mahsulot  don-dunlarning, 

o’simlik urug’ining asosini tashkil etishi barchaga ma’lum.

46

 

Xayvonlar  tomonidan  kraxmalning  istemol  qilinishi,  ularning    yana  (+)-glyukoza  hosil  qilib 

parchalanishiga olib keladi. (+)-Glyukoza hayvon organizmida qon oqimi bilan jigarga o’tib, glikogen 

yoki  xayvon  kraxmaliga  aylanadi;  zarur  bo’lganda  glikogen  yana  (+)-glyukozaga  o’tishi  aniqlangan. 

Shuningdek,  (+)-glyukoza  qon  yordamida  to’qimalarga  o’tadi  va  uglerod  dioksidi  hamda  suvga 

parchalanib,  energiya  ajralishi  kuzatiladi.  (+)-Glyukozaning  bir  qismi,  yog’-moylarga  aylanadi,  bir 

qismi azot saqlovchi birikmalar bilan ta’sirlashib aminokislotalar hosil qiladi, ular o’z navbatida hayot 

belgisi hisoblanuvchi oqsillar hosil qilib o’zaro birikadi. 

 (+)-Glyukoza,  sellyuloza,  kraxmal  va  glikogen  organik  birikmalarning  bir  sinfi  –  uglevodlar 

sinfiga mansub. Uglevodlar ozuqa mahsulotlarining asosini tashkil etadi: biz bug’doy donini (kraxmal 

saqlovchi)  istemol  qilamiz  yoki  uy  xayvonlariga  beramiz.  Organizmda  u  go’sht  va  yog’ga  aylanadi 

(bular ham istemol uchun mahsulot). Bizning kiyimlarimiz sellyuloza asosida qurilgan: bu paxta tolasi, 

atsetat  tolalar  va  boshqalar.  Bizning  uy,  mebellar  yog’och  asoslar  –  sellyulozadir.  Shunday  qilib, 

uglevodlar hayotimizda  muhim  o’rin  tutadi.  Yana  birgina  misol  –  qog’oz  xaqida gapiradigan bo’lsak, 

hozirgi o’ta rivojlangan davrda inson faoliyatini sellyulozasiz tasavvur qilish naqadar qiyinligi ma’lum 

bo’ladi. Qog’oz bu – kitob, gazeta, jurnal, xat, pul, insonni tasdiqlovchi xujjat, qimmatbaho qog’ozlar, 

qutilar, etiketka va bu nomlarni yana va yana uzoq davom ettirish mumkin. 

Uglevodlar  kimyosi  –  organik  kimyoning  qiziq  bo’limlaridan  biri.  Uglevodlar  kimyosini 

o’rganishda fotosintez deb ataluvchi murakkab jarayonlar ketma-ketligi ochib berilsa, (+)-glyukozaning 

oddiy  uglerod  dioksidi  va  suvga  parchalanishidagi  fermentatsiya  jarayoni  o’rganiladi.  Bu  ikki 

                                                           

46

 T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, Pacific 

Lutheran University, Columbia University. 2014. – S. 979. 

 

473

biokimyoviy  muammolar  orasida  kimyogar-organik  uchun  muhim  masala:  uglevodlar  tuzilishi  va 

xossalarinini aniqlash, ularning boshqa organik birikmalarga o’tishi muammolarini yechish yotadi. 

Ayni bobda biz kislorod saqlovchi organik birikmalarning muhim sinfi – uglevodlarning ayrim 

xususiyatlari haqidagi bilimlarimizni boyitishga xarakat qilamiz.