Organik kimyoni endi boshlaganlar uchun maslahatlar

Organik moddalarni alohida fan sifatida organik kimyo bo`lib ajralib chiqish sabablari.

Organik moddalar	Anorganik moddalar
10 mlndan ziyod ( ba`zi manbalarda 40 mln ). Sababi uglerod har xil zanjir hosil qilib biladi. -C-C-C-C-C-C-C-C-	500 000 ga yaqin
Yonganda CO2 va H2O ni hosil qiladi.	Ko`pchiligi yonmaydi. Yongan taqdirda ko`p holatda qattiq qoldiq qoladi.
Suyuqlanish va qaynash temperaturalari nisbatan past.	Suyuqlanish va qaynash temperaturalari nisbatan yuqori
Beqaror. Harorat ta`sirida oson o`zgaradi.	Nisbatan ko`pchiligi barqaror.
Dissosiyalanmaydi. Noelektrolit.	Ko`pchiligi dissosiyalanadi.
Reaksiyalar nisbatan sekin boradi. Sababi kovalent bog`li moddalar	Nisbatan tezroq boradi.
Izomeriya mavjud	Izomeriya deyarli uchramaydi.

1.2 Organik kimyo fani. Moddalarning sinflanishi.


02 | Uglevodorodlar
Organik kimyo fani:
a) organik moddalarni tashkil etuvchi uglerod birikmalarini o`rganadigan fan yoki
b) uglevodorodlar va ularning hosilalarining tuzilishi, olinish usullari, xossalari, amaliy foydalanish imkoniyatlarini o`rganadi.

Organik birikmalar tarkibida ugleroddan tashqari ko`pincha vodorod, kislorod, azot ba`zan oltingugurt, fosfor, galogenlar va ayrim metallar bo`ladi.

!!!Azot saqlovchi organik birikmalar tarkibida ham O bo`lishi mumkin.
Uglevodorodlar C-C atomlari orasida bog`lanish turiga qarab to`yingan va to`yinmagan bo`lishi mumkin.




To`yingan uglevodorodlar: C-C orasida faqat σ bog` mavjud.
To`yinmagan uglevodorodlar: C=C, C≡C orasida π bog` (qo`sh bog` yoki 3 bog` holatda) mavjud.


Uglevodorodlar ochiq va yopiq zanjirli bo`lishi mumkin.
Ochiq zanjirli: C zanjirining 1-uchi bilan 2-uchi tutashmagan holatda ochiq bo`ladi.
Yopiq zanjirli(halqali): C zanjirining 1-uchi bilan 2-uchi tutashgan holatda bo`ladi.

Uglevodorodlar	Umumiy formulasi	1-vakilida n=?	Birinchi vakili	Bog` turi
Alkanlar	CnH2n+2	n=1	CH4	Faqat σ
Sikloalkanlar	CnH2n	n=3	C3H6	Faqat σ bog`
Alkenlar		n=2	C2H4	1 ta qo`sh bog` va qolganlari σ bog`
Alkadiyenlar	CnH2n-2	n=3	C3H4	2 ta qo`sh bog` va qolganlari σ bog`
Alkinlar		n=2	C2H2	1 ta uch bog` va qolganlari σ bog`
Arenlar	CnH2n-6	n=6	C6H6	3 ta qo`sh bog` va qolganlari σ bog`

Arenlar – aromatik birikmalarning 2 – nomi.
Bir sinfga kiruvchi xossalari o`xshash bo`lgam tarkibi bir – biridan CH₂ – guruh bilan farq qiladigan birikmalar gomologlar deyiladi. Gomologlar keltirilgan qatorni gomologik qator deyiladi.

Alkanlar	Sikloalkanlar	Alkenlar	Alkadiyenlar	Alkinlar	Arenlar
CH4	C3H6	C2H4	C3H4	C2H2	C6H6
C2H6	C4H8	C3H6	C4H6	C3H4	C7H8
C3H8	C5H10	C4H8	C5H8	C4H6	C8H10
C4H10	C6H12	C5H10	C6H10	C5H8	C9H12
C5H12	C7H14	C6H12	C7H12	C6H10	C10H14
C6H14	C8H16	C7H14	C8H14	C7H12	C11H16

03 | Organik moddalarning tuzilish nazariyasi:
1861-yilda Butlerov taklif etgan.

Murakkab moddalarning kimyoviy tabiati shu modda tarkibiga kiruvchi oddiy qismlarning tabiati va kimyoviy tuzilishi bilan belgilanadi.

Nazariyaning asosiy xulosalari:
1) Organik moddalarni tashkil etgan barcha atomlar o`z valentliklariga muvofiq ma`lum izchillikda birikkan bo`ladi. Molekulada atomlarning bunday izchillikda birikishi kimyoviy tuzilish deyiladi.

Organik birikmalarda doimo
Uglerod	IV valentli
Kislorod	II valentli
Vodorod	I valentli
Azot	III – IV valentli

C₃H₆O
H H H C H H H H
| | | | | | | | O
C-C-C=O-H H-C-C=O H-C-C-C ✅
| | | | | | | H
H H H H H H H
2) Moddalarning xossalari uning molekulasi tarkibida qanday atomlar va qancha miqdorda bo`lishigagina emas, balki ularning qanday tartibda birikkanligiga ham bog`liq bo`ladi. Bu xulosa organik moddalarda ko`p uchraydigan izomeriya hodisasini tushuntirib beradi. Izomeriya haqida ozroq keyin to`liqroq gaplashamiz.

Izomerlarda
Tarkib	Bir xil
Massa	Bir xil
Tuzilish	Xar hil
Xossalar	Xar hil

Quyida 2 ta C₂H₆O tarkibli moddalar tuzilishi keltirilgan . Tarkibi va massasi bir xil. Tuzilishi va qaysidir xossalari farq qiladi.

Etanol	Dimetil efir
C2H6O	C2H6O
46 g/mol	46g/mol
CH3-CH2-OH	CH3-O-CH3
Suyuq	Gaz
Natriy bilan reaksiya kirishadi	Natriy bilan reaksiyaga kirishmaydi

3) Berilgan modda tuzilishiga ko`ra xossalarini , xossalariga ko`ra tuzilishini aytish mumkin.

Butlerovgacha moddaning xossalariga qarab moddani qaysi ekanligini aytib bo`lmagan. Lekin Butlerov bu ikki holatni ham isbotlab bergan. (Yuqoridagi moddalarni xossalari bilan misol qilsa bo`ladi.
4) Modda molekulasi tarkibidagi atomlar yoki atomlar guruhi bir-biriga ta`sir etadi.
O
CH<sub>3</sub>-CH<sub>2</sub>-OH Na-OH CH<sub>3</sub>-C
O-H
C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH – neytral. NaOH – kuchli asos. CH<sub>3</sub>COOH – kislota.
Ko`rib turganingizdek bir xil guruh bo`lgani bilan atomlar guruhi bir – biriga ta`sir ko`rsatganligi uchun xossalari bir – biridan farq qilayapti.
5) Kimyoviy reaksiyalarda modda molekulasini tashkil etgan barcha atomlar emas, balki ayrim atomlar yoki atomlar guruhi ishtirok etadi.
C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH + Na = C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>ONa+H<sub>2</sub>
Bu reaksiyada faqat gidroksil(OH) guruhidagi vodorod natriy metali bilan almashinadi, qolgan vodorod atomlariga natriy ta`sir qilmaydi.

04 | Organik moddalarni o`zimizga qulayroq qilib uchta usuldan birida yozsak bo`ladi.
1) kengaytirilgan
2) qisqartirilgan
3) Bog`lar yordamida( qora⚫️ lar uglerodlarni bildirsin deb chizdim, aslida yozilmaydi. Shu joyda uglerod bo`ladi.)

H H H H H H

C₆H₁₄ 1) | | | | | | 2) 3)
H−C−C−C−C−C−C−H a) CH₃−CH₂−CH₂−CH₂−CH₂−CH₃
| | | | | | b) CH₃CH₂CH₂CH₂CH₂CH₃
H H H H H H

H
|
H-C-H
H H H H H CH₃
C₇H₁₆ 1) | | | | | 2) | 3)
H−C−C−C−C−C−C−H a) CH₃−CH₂−CH−CH₂−CH₂−CH₃
| | | | | | b) CH₃
H H H H H H |
CH₃CH₂CHCH₂CH₂CH₃
c) CH₃CH₂CH(CH₃)CH₂CH₂CH₃
E`tibor bergan bo`lsangiz yuqoridagi jadvalda arenlarni yozmadik. Sababi har doim ularda birinchi vakili benzol halqasi asosiy zanjir bo`ladi. C₆H₆


05 | Uglevodorodlarda asosiy zanjirni aniqlash:
Uglevodorodlar C va H dan tashkil topgan ekanligini bildik. Demak, uning tuzilishida ham C va H o`zaro bog`lar orqali birikadi. Lekin qanday? Aytgancha uglerod organik birikmalarda IV valentli bo`ladi.
Javob oddiy: Uglevodorodlarni 2 qismdan tashkil topgan deb tasavvur qilish kerak.
1) Asosiy uglerod zanjiri
2) va unga birikkan vodorod va radikallar (agar hosilalari bo`lsa OH , Cl , NH₂, NO₂, Br, F, I, kabi funksional guruhlar ham birikishi mumkin)
Keling birinchi bo`lib ochiq zanjirli birikmalar uchun ko`rib chiqaylik. Biz asosiy uglerod zanjiri nima ekanligini tushunib olishimiz juda muhim.
H H H H H H H H H H H
| | | | | | | | | | |
H-C-C-C-C-C-C-C-C-C-C-C-H
| | | | | | | | | | |
H H H H H H H H H H H
Yuqoridagi birikmada asosiy uglerod zanjirini va unga birikkan vodorodlarni ko`rishingiz mumkin. Va bu uglevodorod tarmoqlanmagan holatda turibdi. Chunki uglerod ketma-ketlikda to`g`ri ulangan.

H H H CH₃ H H H H H H H

| | | | | | | | | | |
H-C-C-C – C – C -C-C-C-C-C-C-H
| | | | | | | | | | |
H H H H H H H H H H H
Yuqoridagi birikmada asosiy uglerod zanjirini va unga birikkan vodorod va radikalni ko`rayapsiz. Va bunda radikal ham borligi uchun tarmoqlangan holatga o`tayapti.

Tushundingiz deb o`ylayman. Eng ko`p uglerodlardan tashkil topgan C-C zanjiri asosiy uglerod zanjiri deb ataladi. Va unga birikkan va kamroq C lardan tashkil topgan qismlar esa radikallar deb ataladi.

Biz yuqoridagi moddada faqat bitta CH₃– radikali misolida ko`rib chiqdik. Radikallar ko`proq va C lar soni va tuzilishi ham har xil bo`lgan radikallar bo`lishi mumkin (C₂H₅–, C₃H₇–… ).
Radikal nimaligi haqida ozroq keyin tushuncha berib o`taman. Hozir yana bir ikkita misol ko`ramiz.Yuqoridagi ikki holatda ham to`yingan va ochiq zanjirli uglerodlar uchun ko`rdik.
Ana endi esa to`yinmagan uglevodorodlar bo`lsachi?