Organik sintezning xom ashyosi va tipik kimyoviy texnologik jarayenlar

12.2 Atsyetilyen ishlab chiqarish
Xozirgi paytda atsyetilyen kalьцiy karbitdan va uglyevodorodlarni asosan tabiiy gazni prolis qilish yо‘li bilan olinadi. Kalьцiy karbit elyektrotyermik pyechlarda oxak va koksdan aralashtirib tayyerlangan shixtani 1700 – 1800 ⁰С da qizdirib olinadi.
СаО +3С →СаС₂+СО- 465kJ
Kalsiy karbit suv bilan birga atsetilen va kalsiy gidroksidga aylanadi.
СаС₂+Н₂О → НС≡ СН+Са(ОН)₂+130 kJ
Bu metodning kamchiligi asosan unda juda ko‘p elektr energiyasi (1 t atsetilenga 10 - 11 ming Kvt s) sarflanishi, foydadanadigan apparat va uskunalarning kattaligi, hamda katta miqdorda foydalanish qiyin bo‘lgan chiqindining hosil bo‘lishidir.
SHuning uchun xam kyeyingi yillarda sanoatda aцyetilyen shlab chiқarishning asosiy myetodi uglyevodorodning ashyolarning pirolizi bўlib қoldi. Piroliz myetodlari gaz aralashmasiga issiқligni byerish usullari bilan bir birisidan farқ қiladi. Uglyevodorodlarni parchalash uchun yetarli bўladigan юқori ҳarorat қuyidagi uch usulda olinadi:

1. 
   Эlyektr yoy yordamida (эlyektrokryeking)
   
2. 
   to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki regenerativ qizdirish (termik kreking)
   
3. 
   xom ashyoning bir qismini yoqish orqali (termoksidlash pirolizi)
   

Bulardan keng qo‘llaniladigan termoksidlash piroliz metodidir. Bunda tabiiy gaz to‘liq oksidlanishiga yetarli bo‘lmagan miqdorda kislorod yoki kislorodga boyitilgan (40 % gacha 0₂) havo bilan aralashtirilib yoqiladi, bunda metanning yonishidan СО₂ ва Н₂О hosil bo‘ladi. СН₄+2О₂↔СО₂+2Н₂О. Ular metanning ortiqchasi bilan birikib СО va Н₂hosil qiladi.
СН₄+Н₂О↔СО+3Н₂
СН₄+СО₂↔СО+2Н₂
Bu reaksiyalarni umumiy holda bunday yozish mumkin: 2СН₄+О₂↔2СО+4Н₂О
Bu jarayon katalizatorsiz hamda 1500⁰С da olib borilganda,bu qadar yuqori haroratda metanning СО va Н₂ga konversiyalanishi bilan bir qatorda uning va gomologlarining pirolizi ham ketadi:
2СН₄→3Н₂+СН≡СН-376 kJ
С₂Н₆→2Н₂+СН≡СН-330 kJ
Asosiy reaksiya bilan bir qatorda qo‘shimcha reaksiyalar ham ketadi.
СН₄→С+2Н₂-88 kJ
СН≡СН→2С+Н₂+229 kJ
SHuning uchun ҳam қўshimcha ryeakцiяlarning kamaytirish maқsadida ҳosil bўlgan aцyetilinni юқori tyempyeratura zonasida juda қisқa vaқt (0,003-0,004 syek.) bўlishini taьminlash uchun uning ҳajmiy tyezligi oshiriladi ҳamda,tyezlik bilan sovutiladi.SHunday қilinganda myetan tўliқ aцyetilinga aylanadi,aцyetilinning unumi 30% ga yetarli.Bu jarayon maxsus pyechlarda olib boriladi.Pyech chidamli ғishtlar bilan қoplangan (132-rasm).Қuvursimon pyechlarda 600⁰С qizdirilgan tabiiy gaz proliz pechning yuqorisidan yon tomonidan pechga kiritiladi,taxminan 600⁰С gacha qizdirilgan kislorod pechning tepa qismidan soplo 1(hovo o‘tadigan konussimon naycha) orqali kiritiladi.Gazlar katta tezlik bilan kelib pechning o‘rta qismida aralashtirish bo‘lmasida 2 qo‘shiladi,gazlar aralashmasi ko‘p sonli mayda teshiklari bo‘lgan,o‘tga chidamliligi juda yuqori hisoblangan keramik plita orqali o‘tib pechning ostki qismiga keladi va teshikchalardan o‘tgan joyda metan chala yonadi va uning pirolizi ketadi hamda shu yerda gazlar aralashmasi darhol forsunka 5 (suv purkagich) orqali 200 ⁰С gacha issiq suv purkalib sovutiladi. (oson bug‘lanish uchun issiq suv purkalari).
Hosil bo‘lgan qurilma gazlar aralashmasidan ajralish uchun gaz suv bilan yuviladi,xo‘l elektrofiltr orqalio‘tkariladi, so‘ngra gaz 0,1 MPa gacha siqiladi. Gazlar aralashmasidan atsetilenni qarama qarshi oqim prinsipida dimetilformamid ( q. t. 153⁰C ) yoки N-мyeтилпиролиddин (қ. t. 202⁰C) bilan eritib ajralib olinadi. Bu erituvchilar faqat atsetilenni eritadi. Bosim atmosfera bosimigacha kamaytirilganda va qizdirilganda atsetilen erituvchidan ajoalib chiqadi. 2. Atsetilen olinganda qo‘shimcha ravishda hosil bo‘lgan SO va N₂ ni qayta ishlash yo‘libilan 4 t ammiak, yoki 3 t metanol olish mumkin. Qurilmaning (bir necha pechi bo‘lganda) maxsuldorligi 30 – 50 t /yil atsetilen. Olingan atsetilenning tan narxi karbitdan olinganligiga qaraganda ancha arzonga tushadi.
Atsetilen ko‘pgina organik sintezlar uchun xom ashyo hisoblanadi. Undan akrilometril, tetroxloretan, glitserin, polixlorvinil, etil spirti, sirka kislota, etilatsetat, sintetik kauchuklar,tolalar, plastmassalar kabi yuzlab mazsulotlar olinadi. Atsetilin maxsus gaz golderlarida va po‘lat ballonlarida saqlanadi.Atsetilin katta bosimda siqilganda portlaydi.Shuning uchun balonlar kizelgur (SiO₂ning boshqa bir ko‘rinishi) bilan to‘ldiriladi va atseton shimdiriladi atsetilen atsetonda eriydi.(1l.atseton 1,24 MPa da 350t.atsetilenni eritadi).