Organik va fizikaviy kimyo kafedrasi

1.57. Elementlarning massa ulushlari bo‘yicha kristallgidratlar tarkibidagi x ni aniqlang:

1. 
   MgBr₂xH₂O, _Br=54,79 %;
   

b) MgCl₂xH₂O, _Cl=34,98 %;

c) Fe(NO₃)₃xH₂O, _N=10,4 %;

d) Al₂(SO₄)₃(NH₄)₂SO₄xH₂O, _S=14,11 %.

(Javob: a, b  6; c  9; d  24).

1.58. Kristallgidrat tarkibidagi vodorodning massa ulushi bo‘yicha x ni aniqlang:

1. 
   Na₂HPO₄xH₂O, _H=6,98 %;
   

b) NaH₂PO₄xH₂O, _H=3,85 %;

c) (NH₄)₂C₂O₄xH₂O, _H=7,04 %;

d) Al₂(SO₄)₃(NH₄)₂SO₄xH₂O, _H=6,18 %;

e) MgSO₄xH₂O, _H=5,69 %.

(Javob: a  12; b  2; c  1; d  24; e  7).

1.59. Kristallgidrat tarkibidagi kislorodning massa ulushi bo‘yicha x ni aniqlang:

1. 
   Li₂SO₄xH₂O, _O =62,5 %; b) Cr₂(SO₄)₃xH₂O, _O=67,04 %;
   

c) MgSO₄xH₂O, _O=71,54 %; d) Na₂SO₄xH₂O, _O=69,56 %;

e) Mg(NO₃)₂xH₂O, _O=75 %; f) FeSO₄xH₂O, _O=63,31 %;

g) Fe₂(SO₄)₃K₂SO₄xH₂O, _O=63,69; h) Fe(NO₃)₂xH₂O, _O=66,67 %;

i) Fe(NO₃)₃xH₂O, _O=68,57 %; j) Fe(NO₃)₃xH₂O, _O=71,29 %;

k) Al₂(SO₄)₃K₂SO₄xH₂O, _O=67,44 %;

l) Al₂(SO₄)₃(NH₄)₂SO₄xH₂O, _O=70,56 %;

m) Bi(NO₃)₃xH₂O, _O=46,19 %; n) FeCl₂^.xH₂O, _O=32,16 %.

(Javob: a 1; b 18; c, f 7; e – 6; d 10: g, k, l 24: h, i 6: j 9; m 5; n 4).

Ekvivalentlar qonuni

Ekvivalentlar qonuning mohiyatini quyidagicha qisqacha ifodalash mumkin: agar ma’lum massalardagi ikki elementning har ikkalasi ham bir xil muayyan massadagi uchinchi element bilan qoldiqsiz reaksiyaga kirishsa, unda ular o’zaro ta’sirlashganda ham qoldiqsiz reaksiyaga kirishadilar. Boshqacha aytganda elementlar bir-birlari bilan har qanday miqdorda emas, balki ma’lum (ekvivalent) massalarda birikadilar.

Element bir og’irlik qism vodorod yoki 8 og’irlik qism kislorod bilan qoldiqsiz birikadigan yoki birikmalarda ularning o’rnini oladigan miqdori uning ekvivalenti deyiladi. Elementning ekvivalentiga son jihatdan teng qilib gramm hisobida olingan miqdori gramm-ekvivalent deyiladi.

Ekvivalentlar qonunini moddaning atom tuzilishidan kelib chiqqan holda ham izohlash mumkin. Molekulalar tarkibini bilgan holda, masalan, HCl va NaCl holatida 1 mol atom vodoro1,0079g massasi 1 mol atom Na ning 22,98977 g miqdoriga ekvivalentligini anglash qiyin emas. H₂O va HCl holatida 1 mol atom vodorodga to’g’ri keladigan 7,999 g kislorod va 35,453 g xlor massalari ekvivalent massalari ekanligini ko’rish mumkin.

Kimyoviy birikmalarda elementlar ekvivalentlari o’zgaruvchan qiymatlarga ega bo’lishi ham mimkin; Bu holatda element ekvivalenti qanday kimyoviy birikma hosil bo’lishi va bunda kechadigan kimyoviy o’zgarish turiga bog’liq. Masalan elementlardan H₂S hosil bo’lishida (H₂ + S = H₂S ) oltingugurtning ekvivalent massasi 16 g/mol, yani ekvivalenti ½ mol. SO₂ hosil bo’lishida esa (S + O₂ =SO₂) uning ekvivalent massasi 8 g/mol, ekvivakenti ¼ molni tashkil qiladi. Bundan ko’rinib turibdiki element ekvivalenti yoki ekvivalent massasi to’g’risida elementning biror bir birikmasiga asoslanib xulosa chiqarish mumkin. Mantiqiy ravishda quyidagi qoidaviy xulosaga kelish mumkin: elementning ekvivalent massasi uning atomi molyar massasining birikmasidagi valentligiga nisbatiga teng.
Kislotalar ekvivalenti – ularning tarkibida metalga almashina oladigan bir ekvivalent vodorod saqlagan miqdoridir. Masalan HCl, HNO₃, CH₃COOH kislotalar ekvivalentlari qiymat jihatdan molyar massalariga teng va tegishlicha 36,46; 63,01 va 60,03 g ga teng, chunki ularda metalga almashadigan bir mol vodorod atomi bor.


Kislotalarning ekvivalentini topish uchun kislotaning molyar massasi kislota molekulasidagi metalga almashina oladigan vodorod atomlari soniga bo’linadi.

Asoslar ekvivalentlari – kislotalar ekvivalent midorlari bilan reaksiyaga kirisha oladigan asoslar miqdorlari. Masalan NaOH ekvivalenti 40g, Ca(OH)₂ va Al(OH)₃ ekvivalentlari esa tegishlicha ½ va ⅓ molyar miqdorlarni tashkil etadi (37 va 26 g). Shunday qilib, asoslarning ekvivalentini aniqlash uchun asosning molyar massasi asos hosil qigan metalning valentligiga yoki gidroksil guruhi soniga bo’linadi.

Tuzlar ekvivalentini topish uchun tuzning molyar massasi metalning valentligi balan metal atomlar soniga ko’paytmasiga bo’linadi.


Demak, NaCl, KNO₃ kabi tuzlarning ekvivalentlari son jihatdan ularning molyar massalariga teng, lekin MgSO₄, AlCl₃, Al₂(SO₄)₃ tuzlari uchun ekvivalent miqdori tegishlicha ular molyar massalarining ½, ⅓, va 1/6 qismlariga teng.

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida qatnashadigan moddalar ekvivalentlarini topish uchun ularning molekulyar massalari shu reaksiyada qatnashadigan (modda bergan yoki qabul qilgan) elektronlar soniga bo‘linadi. Birikmaning ekvivalenti deganda, uning tegishli reaksiyada vodorodning bir ekvivalenti (1,008 massa qismi) yoki kislorodning bir ekvivalenti (8 massa qismi) yoxud boshqa moddaning bir ekvivalenti bilan reaksiyaga kirishadigan miqdori tushuniladi. Xulosa qilib aytganda, moddalar bir-biri bilan ekvivalentlariga mutanosib miqdorlarda reaksiyaga kirishadilar. Shunga ko‘ra quyidagini yozish mumkin:

Bu formula asosida faqat moddaning massasi, massa ulushi va ekvivalenti hisoblanib qolmasdan, uning tabiati, ya’ni qaysi element yoki moddaligi ham aniqlanadi.

1 – masala. 0,304 g magniy 0,0252 g vodorodni siqib chiqardi. Magniyning ekvivalent massasini aniqlang

Yechish. Masalani proporsiya usulida yechamiz:

0,304 g magniy ——— 0,0252 g vodorodni siqib chiqaradi

x g/mol magniy ——— 1 g/mol vodorodni siqib chiqaradi

bundan x=12,06 g/mol natijani olamiz. Demak Mg ning ekvivalent massasi 12,06 g/mol ga teng ekan.

2 – masala. Xromning kislorodli birikmalari 48, 31,58 va 23,53% kislorod saqlaydi. Har qaysi birikmada xromning ekvivalent massasini aniqlang. Kislorodning ekvivalent massasi 8 g/mol ga teng.

Yechish. Birinchi birikmada:

48 g kislorodga ——— 52 g xrom to’g’ri keladi

8 g/mol kislorodga ——— x g xrom to’g’ri keladi

bundan x=8,67 g/mol natijani olamiz.

Shunga analogik ravishda ikkinchi va uchinchi birikmalar uchun ham proporsiyalar tuziladi va quyidagilar olinadi:

x₂=68,42∙8/31,58= 17,38 g/mol ; x₂=76,47∙8/23,53=26,0 g/mol.

3 – masala. 1,8 g kislotadan 0,0403 g vodorod siqib chiqarildi. Kislota ekvivalentini aniqlang.

Yechish. Kislota ekvivalentini quyidagi proporsiya yordamida topamiz:

0,0403 g vodorodni ——— 1,8 g kislotadan olish mumkin

1,008 g vodorodni ——— x g kislotadan olish mumkin

bundan x = 45 g. Demak kisota ekvivalenti 45 g/mol ga teng ekan.
EKVIVALENT. EKVIVALENTLAR QONUNI

1.60. Alyuminiy o‘z birikmalarida uch valentli, uning ekvivalenti qayday bo’ladi?

Yechish: