Орынбаев Аманбай Тлеубаевич «катта уйин» концепцияси ва марказий осиёдаги геосиёсий жараёнлар


Download 1.8 Mb.
bet6/14
Sana19.06.2023
Hajmi1.8 Mb.
#1614711
TuriДиссертация
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
Oryinbayev A T 2011.pdf

Биринчидан, XIX асрдаги «Катта уйин»да факатгина иккита катнашчи иштирок этган: Буюк Британия ва Россия. Марказий Осиё минтакасида уларнинг позициялари бу ердаги ресурсларга эгалик килиш, уни кулга киритиш каракатларидан келиб чиккан. Бу «уйин» да Германия Англия ва Россиядан фаркли, асосан Эрон ва Ирок чегараларида уз манфаатларига эга булган. Европанинг бошка йирик давлатлари эса минтакани (Марказий Осиё ва унга туташ минтакаларни) уз манфаати доираси деб кисоблашмаган. Хитой ва Туркия эса Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнларга жуда суст таъсир курсата олишган ва улар Европанинг етакчи давлатлари уртасидаги ушбу уйинларда сиёсий жикатдан ута ожизлигини намоён этишган.
Хозирга келиб минтакада куплаб ташки кучлар фаолият олиб боришмокда, улар бир-бирлари билан ута чигал муносабатда булиб, турли сокаларда камкорлик ёки карама-каршилик килиб келишмокда. Куп ташки уйинчиларнинг камкорлиги мураккаб ташки мукитни вужудга келтиради ва уз навбатида кар бир ташки акторга жиддий таъсир курсатади. Марказий Осиёдаги бундай геосиёсий мукитни К.Уолтс турли давлатлар ва коалициялар уртасида «кучлар мувозанати»нинг шаклланганлиги билан изоклайди.
Иккинчидан, «Катта уйин»нинг дастлабки даврида макаллий Марказий Осиё давлатлари халкаро (уша даврдаги Европа) тизимига расмий тенг хукукли аъзо сифатида киритилмаган. Мафкуравий жихатдан, улар оркада колганликлари ва кучсизликлари сабабли буюк кучлар томонидан хаттоки минтакавий акторлар сифатида хам кабул килинмаган. Окибатда минтака «буш» макон сифатида кабул килинган ва шу сабабли уз институционал тузулмасидан махрум килинган булиб, икки буюк давлатлар стратегиясига халал бера олмаган.
«Катта уйин» аввалида АфFOнистон ташки кучларга нисбатан самарали каршилиги сабабли уз позицияларини инглизларга кисман тан олдирган булсада, барибир у хам тенг хукукли хамкор булмаган муносабатлар шаффофлигини баъзи мажбуриятлар, шартномалар чегаралаб турган. Х,озир Марказий Осиё мамлакатлари хеч булмаганда, расмий, мустакил тенг хукукли давлатлар сифатида халкаро тизимга киритилган.
«Катта уйин»нинг бугунги янгича тулкини шароитида Марказий Осиё давлатлари геосиёсий муносабатлар тизимида асосий иштирокчи, маълум бир шартномалар билан фаолиятлари чегараланмаган ва узлари хохлаган пайтда узи учун ташки хамкорларни танлаш хукукига эга субъект сифатида каралмокда.
Учинчидан, «Катта уйин» даврида Марказий Осиё йирик давлатлар томонидан факатгина Х,индистонга утиш ёки Россия ичига кириб бориш окибатида уни босиб олиш ёки бошкаларга босиб олишга имкон бермаслик учун стратегик макон сифатида бахоланган. У имкониятлар манбаи сифатида ва хатто хавф сифатида хам кабул килинмаган. Россия билан Марказий Осиё давлатлари уртасидаги ихтилофлар харажат жихатидан Кавказ уруши билан солиштирганда махаллий уруш характерига туFри келади. Иктисодий жихатдан Марказий Осиё Россия учун зарарли корхонага тенг булган, чунки замонавий инфратузилмани куриш ва русларни минтакага кучиришга булган харажатларни Fазнадан тулашга туFри келди. Шу сабабли уз вактида Россиянинг куплаб юкори мансабдор шахслари (масалан, Гарбий Сибир губернатори) айникса иктисодий мулохазалар сабабли бунга кескин карши чикишган.
Х,озирда эса Марказий Осиё ташки «уйин»чиларни нафакат хом ашё манбаи (айникса, углеводород) сифатида, балки бир катор такдидлар - бекарорлик экспорти, диний экстремизм, терроризм, наркотик, курол савдоси ва шу каби масалалар буйича тенг кукукли камкор сифатида хам кизиктиради.
Туртинчидан, «Катта уйин» давридаги Марказий Осиё минтакаси турлича ички ва ташки кучларнинг кооперацияси учун имконият яратувчи, шунингдек, уларнинг бир томонлама фаолиятларини тийиб туришга хизмат киладиган узининг халкаро институт ва ташкилотлари тизимига эгалик килиш имкониятидан махрум булган.
Бугунги кунга келиб ушбу тузулмаларнинг сони етарлича. Улар у ёки бу минтакавий узлик шаклларига асосланган булиб, интеграцион лойихаларни тарFибот килиш ва оммалаштириш учун ишлатиладиган тарихий ва маданий конструкциялаш (тузиш) элементларига эга.
Шунингдек, Марказий Осиёда уз миллий манфаатларини идрок этиш ва дунёда уз урнини топиш билан бир каторда узларини ташки сиёсатда мустакил тутишларини курсатиб берувчи омиллар - янги мустакил давлатларнинг миллий узлиги шаклланиб бормокда. Вакти келиб минтака давлатларига хос миллий идентификация жараёнлари минтакавий микёсда мужассамлашиб, давлатлараро хамкорликларнинг тадрижий ривожи келажакда интеграцион лойихаларга асос булиб хизмат килиши мумкин.
Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, биринчидан, «Катта уйин» концепцияси амалиётдаги тадбикига кура учта давр (боскич)дан (биринчи боскич XIX аср иккинчи ярми; иккинчи боскич XX аср охирлари; учинчи боскич XXI боши) иборат булиб, унинг кар бир боскичи уз иштирокчиларига, муносабатлардаги устувор масалаларига ва геосиёсий борлик мукитига кура бир-биридан фарк килади.
Иккинчидан, бу «уйин»га олдингидан анча купрок давлатлар кушилганки, шунинг узиёк карама-каршиликнинг мураккаб, куп йуналишли шакл-шамойилини намоён этади. Бунда ухшаш ёндашувли мамлакатлар гурухлари, масалан, АКШ ва Европа Иттифоки бир томондан ва Шанхай Хдмкорлик Ташкилоти давлатлари иккинчи томондан кузатилмокда. Бу Марказий Осиё теварагида блоклар карама-каршилиги вужудга келишига замин хозирлайдики, бу минтака учун жуда хавфлидир. Минтака уз тарихида биринчи марта хар хил мулжалли мамлакатларнинг харбий кучлари бир- биридан хавфли якинликда жойлашган зонага айланди.
Учинчидан, Марказий Осиёдаги «Янги катта уйин» иштирокчилари орасида ута тажовузкор кучлар - диний радикализм, халкаро терроризм ва наркобизнес пайдо булди. Улар хавойи фантом, виртуал хавф ва шунчаки ёвузлик тимсоли эмас. Бу кучлар аник кун тартиби, тармокланган ташкилий тузилмага ва унча-мунча давлат беллаша олмайдиган молиявий кудратга эга. Улар Марказий Осиёдаги жараёнларда иштирок этаётган давлатлар орасида зиддият мумкин кадар кучайишидан манфаатдордирлар.
Туртинчидан, геоиктисодий манфаатлар Марказий Осиё теварагидаги ракобатнинг мухим йуналишига айланди. Энергетика, транспорт
инфратузилмаси сохасидаги минтакавий лойихаларнинг амалга оширилиши ёки, аксинча, муваффакиятсизликка учраши йирик давлатлар такдирига ва жахон иктисодиётининг ривожланишига катта таъсир курсатиши мумкин.


  1. Download 1.8 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling