Орынбаев Аманбай Тлеубаевич «катта уйин» концепцияси ва марказий осиёдаги геосиёсий жараёнлар


Марказий Осиёда «Катта уйин»: шаклланиши ва тарихий -


Download 1.8 Mb.
bet5/14
Sana19.06.2023
Hajmi1.8 Mb.
#1614711
TuriДиссертация
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
Oryinbayev A T 2011.pdf

Марказий Осиёда «Катта уйин»: шаклланиши ва тарихий -

тадрижий тараккиёти
Тарихан Марказий Осиё минтакаси турли куринишдаги геосиёсий босимлар остида келган. Бундай босимлар минтакадаги сиёсий жараёнларга таъсир этибгина колмай, ташки кучларнинг минтака геосиёсий борлиFига нисбатан муносабатлари куламини кам белгилаб берган. Минтаканинг Шарк ва Гарб уртасида жойлашганлиги бунга бир томондан сабаб булса, иккинчи томондан, Марказий Осиёда энергетик ресурсларнинг мавжудлиги кам минтаканинг стратегик акамиятини курсатиб келмокда. Х,озирда кам
Марказий Осиё минтакасига булган ташки кизикишлар кулами янада ортиши баробарида, минтака етакчи хорижий давлатлар манфаатлари тукнашаётган геосиёсий маконга айланди. К,олаверса, «Марказий Осиё давлатларининг замонавий геосиёсий тизимлардаги акамияти шунчалик сезиларли ва юкорики, ушбу мамалакатларда руй бераётган кодисалар жакондаги энг йирик давлатлар ва турли геосиёсий тузилмалар манфаатларига бевосита даклдордир»1.
Бугунги кунда Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнлар тавсифига доир бир катор концепциялар мавжуд. Марказий Осиё билан алокадор булган «Бекарор ёй», «Геосиёсий плюрализм», «Катта Якин Шарк», «Катта Марказий Осиё», «Катта уйин» сингари концепцияларни бунга мисол тарикасида келтириб утиш мумкин.
Бизнингча, булар ичида «Катта уйин» концепцияси нафакат тарихий, балки Марказий Осиёдаги бугунги геосиёсий жараёнларни камраб олиши билан ажралиб туради. У бугунги Х,индистон оркали континентал борлик - Евросиёга йул очиш давомида, аникроти, айнан Марказий Осиё узра Россия ва Буюк Британия уртасидаги геосиёсий «уйин» оркали юзага келган.
Юкорида айтганимиздек, «Катта уйин» атамасини илк маротаба Британия махсус хизмати зобити Артур Конноли Британия ва Россия империясининг Марказий Осиёда гегемонлик килиш учун стратегик ракобатига нисбатан узининг «Британия, Россия, Персия ва Афтонистон оркали курукликдан Шимолий Х,индистонга саёкат» номли асарида кулланган эди. Кейинчалик у «Ким» асари оркали Буюк Британиянинг Осиёга мустамлакачилик юришларини тасвирлаган инглиз адиби Редьярд Киплингнинг ёзувчилик макорати таъсирида кенг таркалган2.
«Катта уйин» концепцияси шундай бир коидага асосланадики, унга мувофик Марказий Осиё Евросиёнинг бир нечта катта давлатларига геогра­фик жикатдан якин жойлашганлиги учун стратегик акамият касб этади. Шу боис, бу концепцияга биноан, Марказий Осиё ташки кучлар учун талаш объекти булиб, куп марта булинган, кушиб олинган, халкаро сиёсат майдонидан гойиб булган ва яна вужудга келган \
Таъкидлаш жоизки, «Катта уйин» концепцияси бир-биридан фарк килувчи бир нечта боскичлардан иборат. Жумладан, «Катта уйин»нинг биринчи боскичи, карийб 100 йил давом этди ва 1907 йили 31 август куни Англия - Россия Конвенциясининг1 2 имзоланиши билан якунланди. Марказий Осиё уша даврнинг икки энг кудратли империяси уртасида жойлашган эди. Иккала давлат бу ерда карши тарафнинг пайдо булишини уз манфаатларига такдид деб караб ва бунга йул куймасликка интилиб, минтакани интенсив равишда урганди ва разведка килди, ракобат аёвсиз тус олди, лекин томонлар бири биридан масофани саклаб, кеч качон бевосита куролли тукнашувга йул куймадилар. Англия Россиянинг аста-секин жанубга силжиб, Марказий Осиё хонликларини бирин-кетин босиб олиб, охир-окибатда Х,индистон
чегараларига чикишидан куркар эди. Бу колда оркада буйсундирилган ерларга ва Россия империясининг маркази билан куруклик буйлаб алокага эга рус кушини инглиз экспедицион кушинлари олдида устунликка эга буларди. «Британия тожининг дурдонаси» булган Х,индистон эса хавф остида коларди.
Шу шароитда Британия зудлик билан бунинг олдини олиш чораларини курди: 1838 йилда Афгонистонни эгаллаш максадида биринчи инглиз-афгон уруши бошланди. Лекин 1842 йилда Британия кушинлари К,обулни ташлаб, чекинишга мажбур булди. 1865 йил русларнинг Тошкент ва Самаркандни босиб олиши, Амударё киргокларига чикиши ва К,обулдаги дипломатик фаоллиги британияликларни шармандали маглубият какида унутиб, 1878 йилда иккинчи афгон кампаниясини бошлашга мажбур килди. Аммо бу сафар кам уларнинг 40 минг кишилик кушини муваффакиятсизликка учради ва 1881 йилда чекиничтга. мажбур булди. Россия эса жанубга юришини давом эттирди. Бу 1884 йил машхур Панжех вокеаси руй бергунга кадар давом этди. Ушанда рус кушинлари Марвни босиб олгач, биринчи марта афFOн куролли кучлари билан тукнашди. Икки буюк давлат уртасида бевосита тукнашувнинг олдини олиш учун зудлик билан Инглиз-Рус Чегара Комиссияси таъсис этилди. Бу Комиссия Амударё буйлаб чегара чизотини кайд этди. Кейинчалик, 1907 йилда тарафлар АфFOнистон Буюк Британия назорати остидаги худуд эканлиги, у мавжуд чегараларни тан олиши ва Россиянинг Марказий Осиёдаги ишларига аралашмаслиги хакидаги Конвенцияни имзоладилар. «Катта Уйин»нинг классик даври шу тарика якунланди.
Бирок, большевистик инкилоб чор Россиясининг барча
шартномаларини, шу жумладан 1907 йилги Англия-Россия Конвенциясини хам бекор килди. Бу минтакада геостратегик ракобатнинг янги боскичи бошланишига сабаб булди. Учинчи инглиз-афFOн уруши 1919 йилда, Омонуллохон мамлакатни Буюк Британиядан тулик мустакил деб эълон килганидан сунг бошланди. Натижада Равалпинди Битими тузилди ва унга кура АфFOнистон ташки сиёсатда уз такдирини узи белгилаш хукукини кулга киритди. Куп утмай СССР ва АфFOнистон уртасида Дустлик хакида шартнома имзоланди. У тарафларни унча каноатлантирмаса-да, асосий натижага эришилди - АфFOнистон Британия таъсиридан халос булди.
Иккинчи жахон урушидан сунг геостратегик ракобатда Буюк Британия урнини Кушма Штатлар эгаллади. Икки кутбли карама-каршилик тарафлари жахоннинг энг мухим минтакаларидан бир-бирини сикиб чикариш ва бу ерда уз таъсирини урнатишга харакат килдилар. Табиийки, бу зиддият Якин ва Урта Шаркнинг углеводородли хом ашёга бой ва стратегик жихатдан мухим худудларини, шунингдек уларга кушни минтакаларни хам четлаб утмади. 1979-1989 йилларда АфFOнистон учун кураш «Катта уйин» иккинчи боскичининг чуккиси булди. Бу курашга иккала блок хам жуда катта ресурсларни ташлади. Бу йирик геосиёсий уйин кандай окибатларга олиб келганлигига изох бериб утиришга хеч кандай хожат булмаса керак. Чунки АфFOнистоннинг бугунги кундаги ахволга тушиб колиши бевосита юкоридаги икки давлатнинг ушбу худудда юритган сиёсатлари билан чамбарчас боFлик булиб, янаям аникрок айтганда уша сиёсатнинг окибатидир.
XX аср охирларига келиб дунё сиёсий тизимида юзага келган узгаришлар ва Марказий Осиё минтакасида мустакил давлатларнинг вужудга келиши минтакани яна бир — бор дунёвий ва минтакавий даражадаги бир катор етакчи давлатлар эътиборини узига каратишига олиб келди. Бу даврга келиб Марказий Осиё узра «Катта уйин»нинг янги тулкини, яъни учинчи боскичи бошланиб, янгича талкиндаги «Катта уйин»нинг иштирокчилари сифатида эса АКШ, Россия, Хитой, Европа Иттифоки мамлакатлари, Туркия,
Эрон, Покистон, Япония ва Х,индистоннинг иштирок этишини айтиш
1
мумкин .
Айтиш жоизки, Марказий Осиё мамлакатлари мустакиллигининг дастлабки боскичида купгина сиёсатшунослар минтакада уз таъсирини урнатиш учун геосиёсий ракобат асосан Туркия ва Эрон уртасида булишини тахмин килган эдилар. Жахонда Хитой мавкеи мустахкамланиши билан унга Марказий Осиёдаги мавкеи ва таъсири баланд куч сифатида карала бошланди. Глобал марказлар минтаканинг мухимлигини кайд этган холда, амалда бу ерда руй бераётган жараёнларга унча аралашмадилар. 2001 йил 11 сентябрдан сунг вазият бутунлай узгарди. Марказий Осиё халкаро терроризмга карши курашнинг истехкомига айланди. Бу ерда НАТО харбий- сиёсий кучлари хозирлиги кириб келди1 2.
АфFOнистондаги антитеррористик операциянинг дастлабки боскичида купчилик Марказий Осиё уз тарихида биринчи маротаба ракобат объектига эмас, куп тарафлама, балки узок муддатли хамкорлик майдонига айланмокда, деган фикрни илгари сурди. «Катта уйин» тугагандек ва бир томоннинг
Fana6a^ иккинчи томон манфаатига зид келмайдиган колат, яъни «non-zero- sum-game» даври бошлангандек булиб туюлди. Бирок, терроризмга карши уруш чузилгани сари айрим мамлакатларнинг манфаатлари уртасида зиддиятлар намоён була бошлади. Улар Марказий Осиёда уз таъсирини урнатиш учун узаро кураш олиб бораётгани аён булиб колди.
Эътироф этиш жоизки, олдинги даврлардан фаркли уларок, Марказий Осиё минтакасидаги «Катта уйин»нинг козирги боскичи, яъни «Янги катта уйин» куйидаги бир канча узига хос фундаментал хусусиятларга эга1.

Download 1.8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling