Орынбаев Аманбай Тлеубаевич «катта уйин» концепцияси ва марказий осиёдаги геосиёсий жараёнлар


Download 1.8 Mb.
bet4/14
Sana19.06.2023
Hajmi1.8 Mb.
#1614711
TuriДиссертация
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
Oryinbayev A T 2011.pdf

Тад^и^от илмий фарази. Магистрлик диссертациясида куйидаги фаразлар илгари сурилди:

  1. «Катта уйин» концепцияси ва унинг бугунги кундаги амалиёти Марказий Осиё минтакаси давлатлари уртасидаги интеграцияга тускинлик килиб келмокда;

  2. Марказий Осиё давлатларининг ташки сиёсий фаолияти «Катта уйин» концепциясига боFлик эмас.

Тад^и^отнинг илмий янгилиги.

  • «Катта уйин» концепциясининг тарихий - тадрижий тараккиёти алохида бир тадкикот объекти сифатида тадкик этилди;

  • Марказий Осиё минтакасидаги геосиёсий жараёнлар «Катта уйин»

концепцияси нисбатида тадкик этилиб, минтакадаги геосиёсий
жараёнларнинг бугунги холатининг тавсифи берилди.
Тад^и^отнинг илмий ва амалий ахамияти. «Катта уйин»
концепциясининг назарий ва сиёсий асослари, тарихий - тадрижий тараккиёти ва узига хослигини урганиш хамда Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнларнинг бугунги холатини тахлил килиш ва унда Узбекистоннинг тутган урнига бахо бериш натижасида билдирилган илмий ва амалий хулосалар Марказий Осиё минтакаси муаммолари билан бевосита шуFулланувчи мутахассислар, шунингдек, Стратегик тахлил ва истикболни белгилаш олий мактаби тингловчилари учун кулланма сифатида хизмат килиши мумкин.
Бундан ташкари, диссертациядаги айрим булимлар, якуний хулоса ва кайдлардан Олий мактабнинг тегишли Укув дастурларидаги укув машFулотлари давомида хам фойдаланиш мумкин.
Тад^и^от тузилиши. Магистрлик диссертацияси тузилиши жихатидан кириш, 6 та парагарафни уз ичига олган 2 та боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар руйхати (жами 87 варок) хамда 6 та иловадан иборат.
I БОБ. «КАТТА УЙИН» КОНЦЕПЦИЯСИ СИЁСИЙ ТАДЦЩОТЛАР ОБЪЕКТИ СИФАТИДА
1.1. «Катта уйин» геосиёсий концепция сифатида
Геосиёсат фан сифатида узок тарихга эга булсада, бугунги кунда у бутун дунёда янгидан кулланилаётган фанлар сирасига киради. Бунинг сабаби, биринчидан, ушбу фаннинг узига хослигига, аникроFи, у тадкик киладиган муаммоларнинг кенг оммага мулжалланмаганлиги, иккинчидан эса геосиёсий жараёнларнинг купинча махсус институтлар томонидан урганилиши ва яратилган хулосаларнинг ташки сиёсатни белгилашда тор доирадаги мутахассислар томонидан кулланилишига бориб такалади. Бундан ташкари, олиб борилаётган геосиёсий тадкикотлар, бир карашда ушбу фанни сиёсий амалиётга оид кандайдир ноилмий мажмуага ухшатиб куяди. Чунки мазкур тадкикотларни факат назарий максадларни кузлаб олиб бориш мураккаб жараён булиб, уларнинг аксарияти ташки сиёсат амалиётида кулланилади. Геосиёсий мактаблар намояндалари яратган турли концепциялар эса ушбу фаннинг мазмун-мохцяти, йуналишлари, тамойиллари ва умумий предметини ташкил этади.
Бундай концепциялардан бири «Катта уйин» концепцияси хцсобланиб, у бугунги Хцндистон оркали континентал борлик - Евросиёга йул очиш давомида, аникроFи, айнан Марказий Осиё узра Россия ва Буюк Британия уртасидаги геосиёсий «уйин» оркали юзага келган1.
«Катта уйин» атамасини илк маротаба Британия махсус хизмати зобити Артур Конноли Британия ва Россия империясининг Марказий Осиёда гегемонлик килиш учун стратегик ракобатига нисбатан (1830 йили «Британия, Россия, Персия ва Афгонистон орцали цуруцликдан Шимолий Х^индистонга саёуат» номли асарида) куллаган эди. Кейинчалик у Буюк Британиянинг Осиёга мустамлакачилик юришларини тасвирлаган инглиз адиби Джозеф Редьярд Киплингнинг («Ким» асари) ёзувчилик махорати таъсирида кенг таркалган1.
Хрзирги кунга келиб эса «Катта уйин» атамаси етакчи давлатларнинг Марказий Осиё ва бошка минтакаларидаги олиб бораётган геосиёсий ракобатларини тасвирлаётган бир катор хорижий ва махаллий олимлар, тадкикотчилар ва сиёсатчилар томонидан кенг кулланилиб келинмокда.
Жумладан, Р.Махмудов томонидан «Катта уйин» атамаси етакчи давлатларнинг хозирги кунда АфFOнистонда олиб бораётган гегемонлик учун стратегик ракобатига нисбатан ишлатилган. Унинг фикрига кура, «Катта уйин»нинг марказий узаги АфFOнистон булиб, ушбу «уйин» якин келажакда тугамайди. Чунки, АфFOнистон геосиёсий нуктаи назардан бир вактнинг узида учта минтакага, яъни Марказий Осиё, Жанубий Осиё ва Урта Шаркга тегишли булиб, шу билан бирга, алохида субминтака хисобланади. АфFOнистоннинг геосиёсий ахамияти шундаки, у ерда минтакадаги битта «уйинчи»нинг манфаати устунлик килса, бошка минтакаларда кучлар мувозанати бузилиб, бекарорлик юзага келади. Агарда АфFOнистонда минтакадан ташкарида жойлашган етакчи давлатларнинг манфаатлари устун келиб колса, бу холат минтакадаги барча «уйинчилар»ни ёки уларнинг маълум кисмини каноатлантирмайди. Сабаби АфFOнистонда устунлик килган «уйинчи» АфFOнистонни узининг геосиёсий максадларини амалга оширишда база сифатида фойдаланиши мумкин. Бу хол совет кушинлари АфFOнистонга кириб келган вактда кузатилган эди. Уша пайтда Покистон, Эрон, АКШ ва Хитой Москванинг АфFOнистонга кириб келиши факат шу билан чегараланмайди, у Х,инд океанига чикишни хам режалаштиради деган хавотирда булган эди2.
«Катта уйин» атамаси яна бир тадкикотчи Д.Ибрагимов томонидан етакчи давлатларнинг Марказий Осиё ва АфFOнистонда олиб бораётган стратегик ракобатига нисбатан кулланилган булиб, унинг фикрига кура,
Марказий Осиё ва АфFOнистон геостратегик нуктаи назаридан жахонда мухим уринни эгаллайди. Бугунги кунда ушбу минтака ва унинг атрофида содир булаётган геосиёсий жараёнлар бутун дунё учун мухим ахамият касб этади. Объектив сабабларга кура, АфFOнистонда турFунлик юзага келса бундан хамма фойда куради, чунки АфFOнистон геосиёсий ракобатнинг маркази хисобланади, аммо буни якин келажакда тахлил килиш муаммодир1.
Бундан ташкари «Катта уйин» атамаси билан АфFOнистонда толибларнинг хокимиятга келиши ва хокимиятдан кетишига сабаб булган геосиёсий омиллар, шунингдек, хорижий етакчи нефть компанияларининг хамда етакчи давлатларнинг Марказий Осиёдаги сунгги ун йилликда олиб борган геосиёсий ракобатини тасвирлаган покистонлик журналист А.Рашид томонидан хам кулланилган булиб, унинг фикрига кура, утмишдаги «Катта уйин» Россия ва Буюк Британия империялари уртасида олиб борилган. АфFOнистон эса «Катта уйин»нинг марказий узаги булган. Х,озирги кундаги «Катта уйин» хам бир нечта империялар томонидан олиб борилмокда. Жумладан, Россия Марказий Осиё чегаралари ва Россия худудидан утувчи нефть кувурлари устидан хукмронликни саклаб колишга уринмокда. Уз навбатида АКШ Россиядан айланиб утувчи кувурларни барпо килишга ва шу оркали минтакага кириб келишга интилмокда. Эрон, Туркия ва Покистон давлатлари эса келажакда куриладиган нефть кувурлари узларининг худудидан утишини хохлашмокда. Шу билан бирга Хитой давлати Шенжон- УЙFур автоном районида баркарорликни таъминлаш, минтака оркали уз махсулотлари бозорини кенгайтириш ва энергия ресурсларига булган эхтиёжини кондириш учун харакат килмокда. Бирок, XIX асрдаги каби АфFOнистондаги бекарорлик ва толибларнинг хокимиятга келиши ушбу ракобат учун янги муаммоларни юзага келтирди2.
Шунингдек, «Катта уйин» атамаси бугунги кунда Марказий Осиёда кечаётган геосиёсий жараёнларни тасвирлаган россиялик олим А.Казанцев томонидан хдм кулланилган булиб, унинг таъкидлашича, бугунги кунда Марказий Осиёда кечаётган халкаро-сиёсий жараёнлар турли ёндашувлар асосида моделлаштирилмокда. Мутахассислар минтакада кечаётган
жараёнларнинг геосиёсий таулилида икки мууим уолатга купрок УPFу беришмокда. Булар минтака сиёсий борлиFи узра геосиёсий ракобат ва минтака геосиёсий борлотидаги «Катта уйин». Нисбатан умумий уисобланган «геосиёсий ракобат» тушунчаси мазмун ва моуияти Марказий Осиё минтакасидаги сиёсий ракобат олиб борувчи турли кучлар фаолиятига нисбатан кулланилади. Марказий Осиё минтакасида уар хил маданиятлар, аникроFи, дунёнинг турли минтакалари вакиллари булган ташки кучлар тукнашувини назарда тутади. Бирок Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнлар таулили учун «геосиёсий ракобат» тавсифигина етарли эмас. «Катта уйин» атамаси (концепция) эса нисбатан аник ва кенг камровли тушунча. У бугунги Х,индистон оркали континентал борлик - Евросиёга йул очиш давомида, аникроFи, айнан Марказий Осиё узра Россия ва Буюк Британия уртасидаги геосиёсий «уйин» оркали юзага келган. Бу даврда Буюк Британия Х,индистонни Россия тажовузидан уимоя килиш учун АфFOнистон ва Урта Осиё хонликларидан иборат оралик уудудни вужудга келтириш уаракатида булди. Икки буюк давлатнинг узаро ракобати охир — окибатида, уларнинг манфаатлари кесишган уудудлардаги халкларнинг, узок йиллар мустамлака гирдобига тушиб колишига олиб келди. «Катта уйин» бир вактнинг узида уам метафора уам тарихий реалликдир. У уали бери тугамайди, шунингдек, «Катта уйин» доимо булади деб уам айтишга асос йук. Чунки, тарихдан маълумки минтакага хос геосиёсий купвекторлик сиёсати минтакадаги етакчи «уйинчилар»нинг ракобатини эътиборга олмаган уолда уам жиддий узгаришларни келтириб чикариши мумкин. Биринчидан, Марказий Осиёнинг узи буюк империяларни вужудга келтириши мумкин. Бунга мисол тарикасида Амир Темур империясини айтиш кифоя.
Иккинчидан, айтиш мумкинки, «Катта уйин» ташки «уйинчилар»нинг биттаси FOлиб чикканда хам тугаши мумкин. Бунга мисол тарикасида эса Марказий Осиёнинг собик Иттифок таркибида булган даврини айтиш мумкин. Учинчидан, ривожланиб бораётган интеграция жараёнлари туфайли хам «Катта уйин» тугаши мумкин1.
«Катта уйин» атамасини куллаган яна бир тадкикотчи С.Сафоевнинг фикрига кура, «Катта уйин» концепцияси шундай бир коидага асосланадики, унга мувофик Марказий Осиё Евросиёнинг бир нечта катта давлатларига географик жихатдан якин жойлашганлиги учун стратегик ахамият касб этади. Шу боис, «Катта уйин» концепциясига биноан, Марказий Осиё ташки кучлар учун талаш объекти булиб, куп марта булинган, кушиб олинган, халкаро сиёсат майдонидан йук булиб кетган ва яна вужудга келган2.
«Катта уйин» атамаси билан етакчи давлатларнинг Марказий Осиёда олиб бораётган геостратегик ракобатини тасвирлаган тадкикотчилардан яна бири Джошуа Кучернинг таъкидлашича, бугунги кунда Хитой минтакада етакчилик килмокда. 2009 йилнинг декабрида «Марказий Осиё - Хитой» газ кувурининг ишга тушиши Пекинга олдин Россия ва Гарб хукмронлик килиб келаётган минтаканинг табиий ресурсларидан фойдаланиш хукукини берди. Ушбу газ кувури нафакат иктисодий балки сиёсий ахамиятга хам эгадир. Бу газ кувурининг ишга тушиши «Катта уйин» холатини бутунлай узгартирди ва минтакада Россия хамда АКЩТнинг позициясини кучсизлантирди. Хитой эса «Катта уйин»нинг асосий давлатларидан бирига айланди3.
Таъкидлаш жоизки, XXI аср бошларидан бошлаб тадкикотчилар ва сиёсатчилар томонидан етакчи давлатларнинг Марказий Осиё минтакасидаги олиб бораётган геосиёсий ракобатларига нисбатан «Янги катта уйин» атамаси кулланилиб келмокда ва «Катта уйин» динамикасида янги бир даврнинг бошланганлигига урFу беришмокда.
Жумладан, Франция харбий кучлари зобити Винсен де Китспоттернинг фикрига кура, 2001 йил 11 сентябрь вокеалари туфайли «Янги Катта уйин» бошланди. Ушбу атама XIX асрда Британия ва Россия империясининг Марказий Осиёда гегемонлик учун стратегик ракобатига нисбатан Британия махсус хизмати зобити Артур Конноли томонидан кулланилган «Катта уйин» атамасидан келиб чиккан. Аммо «Янги катта уйин» атамаси куп киррали булиб, нисбатан кенг максад, вазифа ва тахдидларни тавсифлайди. Марказий Осиёдаги «Янги катта уйин» турли хил уйинчилар томонидан терроризм хавфини бартараф этиш максадида бошланган эди, лекин хозирги кунга келиб «Янги катта уйин» «уйинчилар» уртасидаги ракобатга айланиб колди1.
Шунингдек, тадкикотчи Адриан Пабстнинг фикрига кура, 2010 йилнинг апрелида бир неча юзлаб одамларнинг вафот этишига олиб келган K,ирFизистондаги вокеалар оддий сиёсий инкироз эмас, аслида бу Марказий Осиё ва унинг атрофидаги геосиёсий жараёнларни таърифловчи «Янги катта уйин»нинг бошланишидир. Ушбу уйинда Россия ва Хитой асосий ракиб булиб, Марказий Осиёда гегемонлик килиш учун ракобат олиб бормокда. Россия президенти Д.Медведев айтганидек, Москва K,ирFизистонни узининг «орка эшиги» деб билади ва у ерда бошка «уйинчилар»нинг пайдо булишига караб тура олмайди2.
Тадкикотчи Нигмет Ибадильдиннинг фикрича, «Катта уйин» атамаси хакида гапирганда, XIX асрда Британия ва Россия империясининг Марказий Осиёда гегемонлик учун олиб борган стратегик ракобати куз олдимизга келади. Аслида «Катта уйин» XIX асрда эмас, балки ундан анча олдин бошланган. Ушбу атама эса бир неча юз йиллар давомида содир булган вокеаларга нисбатан кулланилган, Марказий Осиё Британия ва Россия империяси учун охирги нукта хисобланмаган, улар иккаласи хам Хиндистонга интилган. XX асрнинг 90-йилларига келиб Марказий Осиё худудида «Янги катта уйин» бошланди ва бу «уйин»да «уйинчилар» сони узгарди, яъни Россия маFлуб булди, Британия урнига эса АКШ келди, шунингдек, уйинга Эрон, Хитой ва Х,индистон каби давлатлар кушилди1.
Тадкикотчи Султан Махмуднинг фикрича, Марказий Осиё глобал хавфсизликни таъминлашда хал килувчи минтака хисобланади. Агар биринчи «Катта уйин»да Марказий Осиё учун Британия ва Россия империялари ракобат олиб боришган булса, хозирги кунга келиб «Янги катта уйин»да Туркия, Эрон, Покистон, Х,индистон каби давлатлар хам иштирок этиб келмокда, АКШ, Хитой ва Россия давлатлари эса асосий «уйинчилар» булиб колишмокда. Олдинги «Катта уйин»дан «Янги катта уйин»нинг асосий фарки шундаки, Марказий Осиё давлатлари хам ушбу «уйин»нинг фаол иштирокчилари хисобланади2.
Мириам Элдернинг таъкидлашича, Туркманистон жахонда Россия, Эрон, К^атар каби давлатлар сингари табиий ресурсларга бой давлат, шу сабабли айнан Туркманистон «Янги катта уйиннинг» юраги хисобланади. Туркманистон табиий ресурсларидан фойдаланиш учун геостратегик ракобатга биринчилардан булиб Россия кириб келди. Жумладан, 2007 йили май ойида Россия ва Туркманистон рахбарлари уртасида Каспийни айланиб утиб, КозоFистон оркали Россияга борадиган газ кувурининг курилиши хакида шартнома имзоланди. Уша вактда мазкур келишув АКШ ва Европа давлатларининг Россияни айланиб утадиган газ кувурини куриш буйича лойихасини йук килгандек эди. Аммо шу кунгача ушбу келишув амалга оширилмади. Аксинча Россия ва Туркманистон уртасидаги муносабатлар совуклашиб борди. Бундан фойдаланган Хитой минтакада уз таъсирини кенгайтириб бормокда3.
Лутц Клевеман эса, Россия бугунги кунда «Янги катта уйин»да асосий уйинчи эканлигини таъкидлайди. Россиянинг халкаро сиёсатдаги урнини белгиловчи асосий омил бу унинг кушни ва Европа давлатларига энергия етказиб берувчи давлат эканлиги билан боFлик. «Кувурлар дипломатияси» ёрдамида Москва бир неча маротаба нефть ва газ кувурларини бекитиб куйиб Украина, Грузия ва бошка бир катор давлатларга бир неча маротаба босим утказди. Халкаро Энергетика агентлигининг маълумотларига кура, факатгина Германия давлатининг узи Россиядан йилига мамлакат учун зарур булган 39 фоиз табиий газ ва 32 фоиз нефть махсулотларини импорт килади. Болтик денгизи оркали утказилиши мулжалланган кувурларнинг ишга тушиши Гарбий Европа давлатларининг Россияга энергетик карамлигини янада кучайтириши мумкин. Аммо бугунги кунга келиб Европа давлатлари ушбу муаммони хал килиш максадида энергетика транспортировкасида мукобил кувурларни барпо этиш учун харакат килмокда. Жумладан, Баку-Джейхан кувурининг курилиши Россиядан энергетик карамликни камайтиришга каратилган асосий лойихалардан биридир. Ушбу кувур оркали Каспий буйидаги нефть ва газ Жанубий Кавказ оркали Туркияга олиб борилади. Туркиядан Австрияга борадиган Nabucco кувури эса Касбий буйидаги нефть ва газ конларини Европа билан боFлайди1.
Бундан ташкари Михаил Диуновнинг фикрига кура, Гарбнинг Кавказга булган кизикиши тасодифий хол эмас ва уларнинг бу ердаги харакатлари «эрксеварлар»ни химоя килиш билан хам боFлик эмас, балки нефть ва газ транспортировкаси устидан максимал равишда назорат урнатиш учун булган эгоистик манфаатлари билан боFлик. Шу сабабли бугунги кунга келиб бир вактлари тулик Россиянинг назорати остида булган минтакада «уйинчилар» уртасида «Янги катта уйин» олиб борилмокда. «Янги катта уйин»да «уйинчилар»нинг асосий максади олдинги «Катта уйин»да булганидек Марказий Осиё давлатларини босиб олиш эмас, балки замонавий иктисод учун зарур булган нефть ва газ конлари устидан назорат урнатишдир. Шунинг учун, айнан Кавказ худудида жойлашган нефть ва газ конлари устидан назорат урнатган давлатгина «Янги катта уйин» тартиб коидаларини белгилаб беради2.
Хуллас, юкоридаги фикрларга асосланиб, куйидагиларни айтиш мумкин:

  • «Катта уйин» концепциясининг максади, даври ва асосий «уйинчилари» узгаришларини кисобга олган колда, анъанавий ва «Янги катта уйин» деб номлашимиз мумкин;

  • анъанавий «Катта уйин» деб номланган концепция XIX аср охири XX аср бошларида ташки кучлар (Британия ва Россия империяси)нинг минтакада олиб борган сиёсатини ва манфатларини таклил килишда ишлатилган. Бу концепция Марказий Осиёни мустамлака сифатида саклаб туришга каратилган ва асосий «уйинчи»лари иккита давлатдан иборат булган;

  • козирги замонавий халкаро муносабатларда кулланилаётган «Янги катта уйин» концепцияси эса уз характери, максади ва Марказий Осиёда янги мустакил давлатлар ташкил топганлиги билан анъанавий «Катта уйин» концепциясидан тубдан фарк килади. Марказий Осиёнинг геосиёсий акамияти ва урни ошганлиги муносабати билан етакчи давлатларнинг уз манфаатларидан келиб чикиб, минтакада олиб бораётган сиёсатларида ёндашишларнинг усули узгарди. Бу минтаканинг бой ер ости закиралари айрим давлатларининг эътиборини узига тортмокда.


  1. Download 1.8 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling