Orınbaev Dawranbaydıń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Respublikamız paytaxtı Nókis qalasınıń ishimlik suw sapasınıń házirgi jaǵdayına xarakteristika

2.1. Izertlew ornı

Qala ortalıǵınıń ekologiyalıq jaǵdayına bir qansha faktorlar tásir kórsetedi. Ásirese qáwipli ekologiyalıq jaǵdaydıń kelip shıǵıwına qala ishindegi suw ortalıǵınıń pataslanıwı esaplanadı (Fester, Revish, 1983, Revish, 1986). Qala ishindegi suw dereklerine, ásirese ishimlik suw ushın paydalanılatuǵın jer astı hám jer ústi suwlarınıń awır metallar, neft ónimleri hám xojalıq turmıs aǵın suwları menen pataslanıwları qala turǵınları arasında hár qıylı keselliklerdi, sonday-aq juqpalı infektsiyalıq keselliklerdiń keń tarqalıwına sebepshi bolıwı múmkin.

Ásirese qala ishindegi kanalizatsion tarmaqlarınıń suw tarmaqları menen kesilisiw orınlarında ashıq túrdegi kanalizatsiya kanalları (aǵın suwlardıń) ótiwi pataslanıwlardıń eń qáwipli deregi esaplanadı. Bul tarmaqtaǵı suwlardan hár túrli ximiyalıq birikpelerden basqa kesellik tarqatıwshı bakteriya, viruslardıń túsiw qáwipi joqarı boladı. Qala ishindegi kóplegen sanaat tarmaqlarınıń qurılıwı hám olardan shıǵatuǵın pataslawshı birikpelerge bay shıǵındılar hár túrli jollar menen suw ortalıǵına túsiwi múmkin. Házirgi waqıtta bizlerdegi qurılǵan bir qansha iri kárxanalardıń derlik kópshiliginde pataslawshı birikpelerdi uslap qalıwshı yamasa aǵın suwların tazalawshı qurılmalarǵa iye emes. Bul birikpeler anaw yamasa mınaw jollar menen tábiyattaǵı aylanısqa túsip, bul birikpelerdiń adamlar den-sawlıǵına hám tásir etiwin hesh bir adam inkar etpeydi.

Sonıń ushın da rawajlanǵan iri qalalardaǵı turǵınlardıń jasaw jaǵdayı hám olardıń abadanshılıǵı bul qalalardaǵı kerekli muǵdardaǵı hám talap etiletuǵın dárejedegi sapalı suw menen támiyinlewge iye oraylastırılǵan suw tarmaqlarınıń bolıwına baylanıslı.

Oraylastırılǵan suw tarmaqları tolıq jetip barmaǵan jerlerde, dushshı jer astı suwlarınan paydalanıw áhmiyetli máselelerden bir sıpatında qaraladı. Biraq bul jer astı suw rezervuarlarınıń muǵdarları sheklengen bolıwına baylanıslı bulardıń ornın qaytadan suw menen tábiyiy hám jasalma jollar menen toltırılıp turılıwı tiyis.

Nókis qalası aymaǵında patas shıǵındılar jıynalatuǵın (musorosbornik) 77 arnawlı orınlar bolıp, bulardıń juwapkershiligi qala hákiminiń 2000-jıl 21-noyabrdegi N 175/11-6 sanlı qararı menen mákan puxaralar jıyını hám qala ishindegi mákeme hám kárxanalardıń basshılarına júklengen. Degen menen qala ishinde patas shıǵındılardı arnawlı orınǵa (poligonǵa) shıǵarıp taslaw jumısları ele de bolsa jetkiliksiz dárejede ekenligin atap ótiw kerek.

Belgilengen norma boyınsha turmıs shıǵındılar muǵdarı sutkasına hár bir adamǵa 800 grammnan tuwra keletuǵın bolsa, bir kúnde qala aymaǵında 20-25 tonna átirapında qattı hám suyıq túrdegi shıǵındılar toplanıladı.

Nókis qalası kishi rayonları aymaǵında patas shıǵındılar jıynalatuǵın 68 arnawlı orınlar bar ekenligi anıqlandı. Biraq bul orınlardıń sanitariyalıq-epidemiolo-giyalıq jaǵdayları házirgi talapqa juwap bermeydi, sanitariyalıq pasportları joq, bul orınlardıń tek ǵana 40 danası sırttan qorshalǵanlıǵı menen olar arnawlı konteynerler menen támiyinlenbegen, zálelsizlendiriw jumısları júrgizilmey atır.

Qala aymaǵındaǵı kópshilik kishi rayonlarda bir neshe orınlarda esapqa alınbaǵan patas shıǵındılar toplanatuǵın orınlar bar ekenligi anıqlandı. Atap aytqanda Respublikalıq stomatologiyalıq poliklinikanıń batıs tárepinen Radost, Tselinnik dúkanları aymaqları, Sarbinaz massivi hám Awısıq bólekler satatuǵın Dóńgelek bazar aymaqlarında ushırasadı.

Qala ishindegi patas shıǵındılardı arnawlı orınǵa shıǵarıp taslaw jumısları menen kommunallıq xızmet kórsetiw ministrligine qaraslı Avtojolmexbaza kárxanası shuǵıllanadı. Kárxana balansında búgingi kúnge 46 arnawlı avtotransportlar bolıp, bulardan kúnine patas shıǵındılar tasıwǵa arnalǵan 4-5 avtotransport jumısqa shıǵadı.

Házirgi waqıtta bul kárxana qala ishindegi jıynalǵan barlıq patas shıǵındılardı tolıǵı menen belgilengen orınǵa shıǵarıp taslaw múmkinshiligine iye emes.

Kópshilik mákemeler hám kárxanalar turmıs shıǵındıların óz avtotransportları menen shıǵaradı, biraq olardıń ayırımları qala sırtındaǵı qálegen orınlarǵa tógip ketiw faktleri ushırap atır. Qum-awıl, Qızketken poselkası, Nókis un zavodı aymaqları hám Ámiwdárya jaǵalarına tógilgen. Bul shıǵındılar suw dereklerin tolıǵı menen pataslap atır desek hesh aljaspaymız.

Nókis qalası boyınsha tiykarǵı patas shıǵındılar taslanatuǵın orın (poligon) qaladan 12,0 km qashıqlıqta jaylasqan, maydanı 30 ga.

2.2. Izertlew usılları
Tábiyiy suwlardıń gidroximiyalıq jaǵdayın izertlewde hár túrli maqset hám wazıypalarǵa qaray túrlishe usıllar menen anıqlanıwı múmkin. Bunda birinshi suw úlgilerin alıw, olardı qayta islew, saqlaw, tasıw áhmiyetli basqısh esaplanadı. Sebebi hár bir analiz suwda qanday muǵdarda hám qalay alınıwına hátteki qanday etip laboratoriyaǵa jetkerilip beriliwine baylanıslı.

Suw úlgilerin alıwda nuqtalıq hám biriktirilgen bolıp alınıwı múmkin. Nuqtalıq alıwda bir orınnan hámme dáwirde, máwsimde tek sol orınnan alınıwı túsiniledi. Al biriktirilgen suw úlgisi bul hár qıylı jerlerden alınǵan suwlardı biriktirilip analizleniwi túsiniledi.

Suw úlgilerin izertlew maqsetlerine qaray izbe-iz yamasa barlıq waqıtta hám hár waqıtta alınıp izertleniwi múmkin. Suw úlgilerin alıwda orınlardıń tereńligine, uzınlıǵına, xalıq sanına h.t.b. jaǵdayları esapqa alınadı.

Suw úlgilerin alıwda shiyshe, polietilen ıdıslardan, sonday-aq batometrlerden paydalanıladı. Bunda suw alınatuǵın ıdıslar álbette tazalanıp aldın-ala xromlı aralaspada, HSl hám tazalaw poroshoklarda juwılıwı keyin ala distillengen suwda juwıladı.

Tábiyiy suwlardıń ximiyalıq analizlew usılları tiykarınan kompleksli quramalı jumıs bolıp, ol isenimli tájiriybeler tiykarında qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw hám suw resurslardan únemli paydalanıwda áhmiyetli orın tutadı.

Ximiyalıq analiz usılı tiykarında ayrıqshalıq, anıqlıq, dál sezimli maǵlıwmatlar anıqlanadı (Reymers, 1982).

Tómendegi kestede anıqlanıwı tiyis bolǵan ximiyalıq birikpelerdiń sapasın belgilewshi kórsetkishleri berilgen.

3-keste