Orınbaev Dawranbaydıń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Respublikamız paytaxtı Nókis qalasınıń ishimlik suw sapasınıń házirgi jaǵdayına xarakteristika

Suw sapasınıń xarakterli kórsetkishleri hám

anıqlanıwı tiyis birikpeler.

Suw sapasınıń xarakterli kórsetkishleri	Anıqlanıwı tiyis birikpeler
Mineral zatlar	Ca, Mg, Na, Cl, SO, HCO
Organik zatlar	Ulıwma organikalıq S muǵdarı, BPK, O muǵdarı
Evtroflıq kórsetkish	Birlemshi produktsiya, destruktsiya xlorofill, suwda erigen O , NH , NO , NO , ulıwma R, RO
Uwlanıw kórsetkishleri	Ayrıqsha biologiyalıq testler (suw organizmleri, fermentativ reaktsiyalar)
Ayrıqsha pataslawshı zatlar	Awır metallar (Hg.Pb.Sd h.t.b.)
Ulıwma kórsetkishler	pH, tok ótkeriwsheńligi, qalqındı zatlar, okislendiriw-qálpine keltiriw potentsialı.

Tábiyiy suwlardıń ximiyalıq quramın izertlewler juwmaqları tiykarınan keste hám grafikalıq usılda kórsetiledi. Gidroximiyalıq terminologiyada tábiyiy suwlardıń tiplerin atawda biraz kelisimsizlik orın alǵan. Sonıń ushın da tábiyiy suw ximiyalıq quramı jazılǵanda SGMN halda jazıladı. Bunda sulfattan gidrokarbonat kóbirek, magniyden natriy kóbirek ekenligin anıqlawǵa boladı.

Kóbinese Kurlova formulası tiykarında suwdıń ximiyalıq quramı jazıladı.

Suwdıń ximiyalıq quramı grafikalıq usılda beriliwi tiykarınan tómendegilerdi túsindiredi:

• 
  tábiyiy suwlardıń quramınıń kelip shıǵıwı;
  
• 
  gidroekologiyalıq karta hám basqa da materiallar toplawdı, olardı sáwlelendiriwdi;
  
• 
  tábiyiy suwlardıń ximiyalıq quramın sistemalastırıwdı (tártiplestiriwdi) túsindirip beredi (Altunin, 1979).
  

Grafikalıq usıllarda kórsetiwde Tolstixin aylanısınan Rodjers diagrammasınan hám átirgúl diagrammalarınan paydalanıladı. Bunnan basqa kvadrat, úshmúyeshli, Ferro úshmúyeshligi, Valyashko, Posoxova tórtmúyeshlik usıllarındaǵı grafikalıq kombinatsiyalar usılları bar.

Suwlardıń pataslanıw dárejelerin anıqlawda bir qansha qolaylı usıllar, formulalar hám ekologiyalıq tárepten bahalaw klassifikatsiyaları bar. Bulardan qolaylı házirgi waqıtta suw dereklerin, ásirese ishimlik suw derekleriniń pataslanıw dárejelerin anıqlawda M.N.Tarasovtıń formulasın qollanıwǵa boladı.

W = Sk/Spdk

Sk - anıqlawshı pataslawshı birikpe kontsentratsiyası (mg/dm) 1 jıl ishindegi ortasha muǵdarı.

Spdk - pataslawshı birikpe ruxsat etilgen muǵdarı.

Mısalı: Temir ushın REM - ishimlik suw standartı boyınsha 0,5 mg/dm 1 jılda ortasha muǵdarı 0,71 mg/dm.

0,71

W = Sk/Spdk = ------ = 1,42 mg/dm³

0,5

Pataslaw dárejesi 1,42 PDK boladı.

Mineral zatlardıń aǵımın esaplaw usılı 2 bólinedi.

1. Tuwrıdan-tuwrı esaplaw

1-usıl R = As Q yamasa R = s Rb 2 usıl

R - ionlıq aǵım (sutka, ay, sezon, jıl)

A - proportsionallıq koeffitsient

S - suw mineralizatsiyası

Q - suw rasxodı

2. Korrelyatsiya usılı Mikroelementlerdiń aǵımın esaplaw ushın tómendegi formulanı qollanıwǵa boladı. Rme = Ws bunda Rm - mikroelement aǵımı

W - suw aǵım kólemi

S - mikroelementler ortasha kontsentratsiyası

III- BAP. NÓKİS QALASÍ ORAYLASTÍRÍLǴAN SUW TARMAQLARÍNDA İSHİMLİK SUW SAPASÍ
Keyingi jıllarda Ózbekstan Respublikası, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan Respublikası ishimlik suwları mashqalaları xalqınıń sotsiallıq jaǵdaylarına itibar keń túrde qaralmaqta. Ekologiyalıq jaǵdaylardıń keskinlesiwi bul regionda sotsiallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdı, xalıqtıń jasaw ortalıǵı retinde ortalıq faktorlarına baylanıslı mashqalalardı úyreniw áhmiyetli máselelerden biri bolıp qalmaqta. Sonlıqtan da adamlardıń turmıs jaǵdayların sotsiallıq jaqtan qorǵaw, abadanshılıǵın arttırıw barısında ásirese adamlar den-sawlıǵın jaqsılawda ishimlik suw sapası hám xalıqtı oraylastırılǵan taza ishimlik suwı menen támiyinlewge keń itibar qaratılǵan.

Qaraqalpaqstan Respublikası ishimlik suw sapasına toqtaǵanımızda tiykarınan suwdıń organoleptik qásiyetleri qalqındı zatlar tınıqlıǵı, iyisi, sonday-aq duzlılıǵı hám kermekligi boyınsha İshimlik suw Ms950/2000 talaplarına juwap bermeydi (Atanazarov, 1999). Bunı Qaraqalpaqstan Respublikasında oraylastırılǵan suw tarmaqlarınan suw úlgilerin analizlep turatuǵın Suw aqaba birlespesi tárepinen anıqlanǵan maǵlıwmatlardan hám kórsek boladı (Keste4). Tómendegi kestede Suw aqaba birlespesi tárepinen ishimlik suwı ushın Qaraqalpaqstan Respublikası qalaları hám rayonlarınan alınǵan fevral ayındaǵı analizleri juwmaǵı kórsetilgen.

4-keste

Nókis oraylastırılǵan suw tarmaǵı suwınıń duzlıq hám kermeklilik kórsetkishiniń basqa rayonlar menen salıstırmalı sıpatlaması

Qala hám rayonlar	Duzlılıq mg/l	Suw kermekligi mg ekv/l
	anıqlanǵan muǵdar	anıqlanǵan muǵdar
Nókis kanal suwı Orayl. suw tarmaǵı Beruniy SKV-1 Orayl. suw tarmaǵı Moynaq kanal Orayl. suw tarmaǵı Taxiatash suw insh. Orayl. suw tarmaǵı Tortkul SKV-9 Orayl. suw tarmaǵı Xojeli kanal Orayl. suw tarmaǵı Taxtakopir SKV-3 Orayl. suw tarmaǵı Bozataw kanal Orayl. suw tarmaǵı	1200 1060 1390 1080 1398 1120 1198 1200 1390 1128 1359 1082 1546 1289 2168 12198	10,2 9,0 8,0 7,8 13,7 10,9 10,8 10,5 10,9 9,9 10,3 10,2 11,8 10,9 10,4 10,1

Kesteden kórinip turǵanınday derlik barlıq rayonlardaǵı ishimlik ushın suw derekleri duzlılıq hám kermekliligi boyınsha ruxsat etilgen muǵdarlardan artıp ketken.

Nókis qalası aymaǵınan alınǵan suw úlgilerin Bioekologiya institutı laboratoriyalarında analizlew nátiyjesinde tómendegi kórsetkishler anıqlandı (Keste 5). Bul jerdegi tiykarǵı maqsetimiz oraylastırılǵan suw tarmaqlarınıń Nókis qalası aymaǵındaǵı ózgerislerin anıqlaw edi. Sebebi paytaxtımızda tiykarınan eki oraylastırılǵan tarmaqlar boyınsha suw jiberiledi.

Pútkil dúnya júzlik den-sawlıqtı qorǵaw shólkeminiń maǵlıwmatları boyınsha 80 F barlıq kesellikler suw hám suwǵa baylanıslı dep keltiredi. Bul joqarıdaǵı anıqlanǵan suw sapası kórip turǵanımızday normativlik standart talaplarınan joqarı dárejelerde hám ol ayrım kórsetkishler boyınsha júdá tómen dárejelerde. Bul bolsa, bunday sapadaǵı suwlardı paydalanıwshılardıń organizminde zat almasıw protsessleriniń buzılıslarına alıp keliwi itimal.

5-keste

Nókis qalası ishimlik suwlarınıń sapalıq kórsetkishleri

Suwdıń sapalıq kórsetkishleri	Ólshem birligi	22 mkr jay 12	Ernazar Alakóz kóshesi	REM
pH Duzlılıǵı mg/l Temperatura Tınıqlıǵı Qalqındı zatlar Qurǵaq qaldıq Kermekliligi Ca Mg Na (K) HSO SO Cl O Al Fe Mn	mg/l S TU mg/l mg/l mg-ekv/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mgO/l mg/l mg/l mg/l	7,4 1160 12,0 2 11 1,14 12 90,4 50,4 220.0 168.35 337.92 289.0 6.2 0 0,4 0,01	7,5 1240 12,4 2 10 1,11 12,5 110,0 69,0 240,0 161,0 340,0 307,0 6,7 0 0,62 0,12	7-9 1000-1500 7-13 0 - 1,0 10 - 50 - - 300 500 4-8 0,001 0,5 0,1

1. 
   Nókis qalası oraylastırılǵan suw tarmaqlarına ximiyalıq
   

sıpatlama
Házirgi waqıtta sanitariya-gigienalıq izertlewlerdi ótkeriwde fiziko-ximiyalıq izertlew usıllarınan keń túrde paydalanıladı. Bularǵa: fotometriyalıq analiz (kolorimetriya, fotokolorimetriya, spektrometriya) neflometriyalıq, spektrallıq, potentsiometriyalıq, polyarografiyalıq, rodiologiyalıq analizler, xromotografiyalıq h.t.b. kiredi. Bul usıllar arqalı qorshaǵan ortalıqtıń atmosferalıq hawa, ishimlik suw, azıq-awqatlıq ónimlerde olardan alınǵan úlgilerdegi zıyanlı birikpelerdiń mikrokontsentratsiyaları anıqlanadı.

Tábiyattaǵı suwlardıń ximiyalıq quramı bul suwlarda erigen minerallıq hám organikalıq zatlardıń ionlıq, molekulalıq, kompleks birikpe hám kolloidlı halındaǵı ulıwma tiyindisi túsiniledi. Tábiyattaǵı suwlar quramında bizge málim bolǵan ximiyalıq elementlerdiń ápiwayı hám quramalı ionları, kompleks birikpeleri, erigen hám gaz halındaǵı molekula, turaqlı hám radioaktiv izotoplar túrindegi quramalı eritpe halında boladı. Suwdıń mineralizatsiyası bul ximiyalıq analiz nátiyjesinde anıqlanǵan barlıq mineral zatlardıń muǵdarlarınıń qosındısı túsiniledi. Mámleketlik standart talaplarına muwapıq ishimlik ushın suw mineralizatsiyası (suwdaǵı barlıq duzlardıń ulıwma muǵdarı) 1000 mg/l (1 g/l) den aspawı kerek. Biraq qurǵaqshılıq zonada suw mineralizatsiyasınıń 1000-2000 mg/l muǵdarı ishiwge jaramlı dep esaplanadı. Adamlar ishimlik ushın 0,2 mg/l den 2000 mg/l ge shekem mineral zatları bar bolǵan suwlardı ishedi.

Bizlerdiń paydalanıp atırǵan suwımızdıń basım bolǵan tiykarǵı anionlarınan biri xloridler hám sulfat ekenligi, al kationlardan bolsa natriy, kaltsiy esaplanadı.

Qániygelerdiń kóplegen izertlewleri hám baqlawları nátiyjeleri ishimlik suwlarınıń orgonoleptikalıq qásiyetleri gidrokarbonat ionlarına baylanıslı ekenligi anıqlandı. Sonıń ushın da xlridli sulfatlı suwlarǵa qaraǵanda ishimlik ushın gidrokarbonatlı suwlar joqarı orında turadı. Sonday da bolsa, kópshilik adamlar arasında duz muǵdarınıń 200-500 mg/l bolǵan ishimlik suwlar jaqsı bahalanadı eken.

İshimlik suwlarında xloridtiń 300 mg/l den hám sulfattıń 500 mg/l artıp ketiwi adamlar den sawlıǵı ushın qáterli esaplanadı. Suwdıń kermekligi (Sa+Mg ionlarınıń qosındısı) 10 mg. ekv/l aspawı, pH kórsetkishi 6,5-8,5 aralıǵında bolıwı talap etiledi. İshimlik suw quramındaǵı azlap muǵdarlarda ushırasatuǵın, yaǵnıy mikroelementler, adam organizmindegi kóplegen fiziologiya protsesslerge qatnasadı hám úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Biraq bul elementlerdiń ishimlik suwlardaǵı muǵdarları sheklengen dárejelerde ruxsat etilgen muǵdarlarda bolıwı talap etiledi. İshimlik suw epidemiologiyalıq tárepten zıyanlı mikroorganizmlerden halı bolıwı shárt. Adamlar áyyemgi dáwirlerden baslap-aq suwdıń den-sawlıq hám tirishilik ushın paydalı táreplerin bile otırıp, suwdıń jaman aqıbetlerge alıp keliwlerin, sonday-aq hár túrli kesellikler tarqatatuǵınlıǵın bilgen suw-mikrofloralar jasawı hám kóbeyiwi arqalı kóplegen kesellikler hám tarqaladı. Qaltıratpa, ish tırıspa, súzek suw arqalı tarqalatuǵın kesellikler esaplanadı. Bul keselliklerdiń adamlarda kelip shıǵıwınıń tiykarǵı sebebi - zıyanlı mikrobları bar suwlardan ishimlik ushın paydalanılıwı. Zıyanlı mikroblar óziniń qáwpin 3 ayǵa shekem saqlawı múmkin (Ataniyazova, 2001).

Házirgi waqıtlarda tazalıq hám den-sawlıqtı saplastırıw, epidemiologiyaǵa qarsı is-ilajlarınıń keń alıp barılıwı menen bul kesellikler epidemiyası bir qansha saplastırılǵan. Degen menen suw arqalı tarqalıwshı infektsiyalıq kesellikler tolıǵı menen joq etilgen emes. İshimlik suwları sapasın bahalaǵanımızda keyingi jıllar dawamında oraylastırılǵan vodoprovod suwlarına suw mineralizatsiyasınıń hám suw kermekliginiń artıwı anıqlandı. Ásirese kaltsiy hám magniy duzlarınıń artıwı jas óspirim hám hámledar hayallar den-sawlıǵı ushın qáwipli esaplanadı. Sonday-aq vodoprovod suwlarında tógin qaldıqları nitrat, nitrit, ammoniy hám fosfor-ionları ushırasıw halları anıqlandı. Ulıwma Nókis qalasınıń kópshilik jerlerinde ásirese Samanbay, Qızketken usaǵan poselkalarınıń xalqı ashıq túrdegi suw dereklerinen hám jer astı suwlarınan keń paydalanadı. Bul suw derekleriniń sapaları organoleptikalıq kórsetkishleri bir qansha jaqsı bolǵanı menen, olardıń suwı quramında biogen elementler, awır metallar, ayırım jaǵdaylarda pestitsidler bar ekenligi bayqaladı.

Pataslanǵan suwlardan hár qıylı juqpalı keselliklerdi keltirip shıǵarıwı hámmemizge málim. Bul keselliklerdiń tarqalıwı hám aldın alıw usılları júdá ápiwayı: zıyansızlandırıw, qaynatıw. Al ximiyalıq hám ayırım biologiyalıq pataslanǵan suwlardı tazartıw usılları júdá quramalı sonıń menen birge kóp muǵdarda qarjı talap etiledi. Joqarı muǵdarda minerallanǵan ishimlik suwlardı paydalanıw adam organizminiń minerallıq balansınıń buzılısına alıp keledi. Bunıń tiykarında adam organizminde bir qansha samotikalıq kesellikler keltirip shıǵaradı. Mısalı: xloridlerdiń ishimlik suw quramındaǵı artıq muǵdarları júrek, qan-tamır keselliklerin, kaltsiy hám magniy duzlarınıń artıq muǵdarları ót qaltada hám búyrekte tas toplanıwı keselliklerin, sonday-aq hayal-qızlardıń hámledarlıq xızmetine: jatırǵa, hámleniń ósip rawajlanıwına keri tásir kórsetedi. Keyingi jılları Ámiwdárya tómengi jaǵalawlarındaǵı ishimlik suwlarında ayırım awır metallar hám mikroelementler (Ba, CI, Fe, Mn, Mg) muǵdarları anıqlanǵan (Reymov, 1993). Bul elementlerdiń az muǵdarları hám artıq muǵdarları hám adam organizminde hár qıylı keselliklerdiń payda bolıwına tásirin tiygizedi. Barlıq mikroelementlerdiń artıq muǵdarları adam organizmi ushın záhárli esaplanadı.

Tsinktiń artıq muǵdarı raq kletkalarınıń bóliniwine, al kadmiy menen birgelikte barlıq túrdegi kesellikleriniń kelip shıǵıwına tásirin tiygizedi. Kadmiydiń artıq muǵdarda bolıwı adam organizmindegi súyeklerdiń qıysıqlanıwına alıp keledi.

2. 
   Nókis qalası ishimlik suw sapasın jaqsılaw boyınsha is-ilajları
   

Oraylıq Aziyada suw resurslarınan awıl-xojalıq tarawlarında jedellik penen paydalanıw nátiyjesinde bul regionda ásirese Ámiwdárya hám Sırdárya tómengi jaǵalawlarında jer ústi suwlarınıń antropogenlik pataslanıw aqıbetlerine alıp keldi. Nátiyjede bul regiondaǵı ekologiyalıq jaǵdaydıń keskinlesiwi, tábiyiy baylanıslardıń degradatsiyalanıwına (buzılıwlarına) sebep boldı. Sonıń ushın da bul jerde jer ústi suwlarınıń sapasın basqarıw hár qıylı pataslanıwlardıń nızamlılıqların úyreniw áhmiyetli wazıypalardan biri bolıp qalmaqta.

Álbette basqarıw máseleleri qaralǵanda bul regionnıń hár tárepleme faktorları esapqa alınıwı kerek territorial-geografik, tábiyiy, tariyxıy, sotsial-demografiyalıq h.t.b.

Biziń regionımız ushın jer ústi suwların basqarıwdıń tómendegi usılların belgilep ótiwge boladı: tábiyiy-jasalma: huqıyqıy, administrativlik: ilimiy-izertlewshi, jámiyetlik-ekonomikalıq, texnologiyalıq.

Nókis qalası Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı bolıp ulıwma Oraylıq Aziya mámleketleri arasında da ózine tán bolǵan ornına áhmiyetine iye qalalardan biri esaplanadı. Keyingi jılları qala hám qala xalqı sanı bir qansha joqarı basqıshlarǵa kóterildi. Házirgi waqıtqa kelip Nókis qalasınıń ulıwma jer maydanı 126 kv.km bolıp onda jasawshı xalıq sanı 250 mıń adamnan aslam. Sonday-aq keyingi jılları qalanıń 70-jıllıq merekesine baylanıslı bir qansha iri turaq jay qurılısları, litsey, kolledj h.t.b. qurılıp tapsırılmaqta. Mine bul orında atap ótiwge orınlı nárse qalanıń ishindegi burın qurılǵan oraylastırılǵan suw tarmaqlarınıń kóleminiń sonday-aq qala xalqına hám qalanıń ishine beriletuǵın suw muǵdarlarında bir qansha artıwı óz-ózinen belgili. Házirgi waqıtta qala xalqı ushın tiykarınan oraylastırılǵan 2 iri suw jetkerip beriwshi tarmaq islep turıptı.

Qala aymaǵınıń sanitariyalıq tazalıǵın turaqlı saqlawda qala aymaǵındaǵı patas shıǵındılardı waqtınsha jıynaw ushın arnalǵan orınlardı qayta inventarizatsiyalaw hám sanitariyalıq epidemiologiyalıq stantsiyadan ruxsatnamalar alıwı kerek.

Jáne de qala aymaǵındaǵı puxaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları, poselkalıq Keńes basshılarınıń abadanlastırıw, kógallandırıw hám sanitariyalıq tazalıqtı saqlaw boyınsha juwapkershiligin arttırıwda jıynalǵan shıǵındılardı óz waqtında qala sırtına alıp ketiw hám belgilengen arnawlı orınǵa taslanıwı lazım.

Qala xalqın hám ondaǵı hár qıylı kárxanalar ushın jeterli muǵdarlarda hám jetkilikli sapadaǵı suwlardı tayarlap jetkerip beriw - quramalı texnologiyalıq, qımbat turıwshı hám kóp energiya talap etiletuǵın mashqalalardan bir esaplanadı.

Tek ǵana ishimlik suw ushın sapalı suwdıń oraylastırılǵan suw támiyinlew tarmaqları arqalı xalıqqa jetkerilip beriliwi bir qansha izbe-izlikke iye bolǵan basqıshlardan turadı. Bulardıń eń baslılarınan: suw rezervuarları, suw tındırıw, suwdı tazalaw, suwdı dezinfektsiyalaw hám támiyinlew tarmaqları arqalı jetkerip beriw. Bul kórsetilgen hár bir basqıshtıń ózi de bir neshege bólinip óziniń tsikllerine iye:

- pataslawshı birikpelerdiń suwdaǵı tarqalıw ózgeris tezliklerin salıstırmalı qubılısların (ximiyalıq, bioximiyalıq, fotoximiyalıq, okisleniw, sorbtsiya, koagulyatsiya, kompleks birikpe payda etiw h.t.b.) úyreniw;

- ayırım organik hám mineral birikpelerdiń payda bolıw tezligine baslı faktorlar tásirlerin úyreniw;

- pataslawshı birikpelerdiń payda bolıwında ayırım ónimlerin anıqlaw;

- organik hám minerallıq zatlar tábiyiy suw quramına hám qásiyetlerine tásirlerin izertlew (Elpiner, 1991).

Házirgi kúni Qaraqalpaq Suw aqaba óndirislik basqarmasına qaraslı ishimlik suw tarmaqları kommunikatsiyalarınıń uzınlıǵı 1020,2 kilometrdi quraydı. Jaqın waqıtlardıń ishinde tek paytaxtımız Nókis qalasında 30 kilometrden aslam uzınlıqtaǵı suw tarmaqlarında jańa trubalar tartılıp paydalanıwǵa beriledi. Bul trubalardıń is ónimliligi júdá joqarı dárejede, sonlıqtan bul trubalardı Evropa, Aziya, Amerika ellerinde de keń paydalanıp atır. Ayrıqsha Germaniyanıń Xobos-TAPO kontserniniń trubaların házirgi waqıtta usı kontsernniń Ózbekstandaǵı filialında da usınday trubalar islep shıǵarılıp, Nókis suw tarmaqlarında da qollanılıp atır.

Qalalıq, rayonlıq suw tarmaqları mákemeleri shoyın polietilen hám olardan tısqarı Xobos-TAPO, PONT-A-Musson hám basqa da kompaniyalardıń trubaları menen jumıs islewge arnawlı túrde oqıp kelgen tájiriybeli hám joqarı mamanlıqtaǵı qániygelerge iye. Suw aqaba óndirislik basqarmasınıń qániygeleri ótken jılı Qaraqalpaqstannıń qalaları menen rayon oraylarına berilgen 45,2 million kubometr ishimlik suwdıń biykarǵa sarplanıp zaya bolıwı 13,2 million kubometrdi yamasa 40,2 protsentti quraǵanlıǵın anıqladı. Usınıń menen qatar eksperiment sıpatında qádimgidey otız xanalı jaylardıń birinde podvaldaǵı hám xanalardıń ishindegi suw ótkizgish trubalar almastırıldı hám jaqsılap isleytuǵınday etip, sazlap shıǵıldı. Nátiyjede suwdıń ısırap bolıwı qırıq protsentten on protsentke deyin qısqardı. Bunnan alınǵan ekonomikalıq nátiyje bir júz altı mıń somnan aslamdı quradı. Usınnan kelip kishi rayonda 30-40 qa jaqın jay bar edi dep esaplasaq, onda bul kórsetkish, yaǵnıy ekonomikalıq nátiyje shama menen úsh-tórt million somdı quraytuǵınlıǵın esaplap shıǵıw qıyın emes.

Nókis qalasınıń sanitariyalıq-ekologiyalıq jaǵdayın jaqsılaw boyınsha hár jılı qala hákiminiń arnawlı qararı menen mart-aprel aylarında abadanlastırıw, kógallandırıw hám sanitariyalıq tazalıqtıń eki aylıǵın turaqlı túrde hár jılı ótkeriledi. Bul da bolsa qorshaǵan ortalıqtıń bir bólegi bolǵan suwlardı qorǵaw boyınsha islenip atırǵan islerdiń biri esaplanadı.

JUWMAQLW
1. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ekologiyalıq mashqalalarınan biri xalıqtı sapalı ishimlik suw menen támiyinlew. Bul boyınsha Respublikamızdıń húkimeti hám bir qansha jámiyetli xalıq-aralıq shólkemlerdiń házirgi waqıttaǵı járdemlerine hám is-ilajlarına qaramastan xalıqtıń ishimlik dushshı sapalı suw menen támiyinleniwi qanaatlandırarsız dárejede qalmaqta.

2. İshimlik suw sapasına qoyılatuǵın hár qıylı sanitariyalıq-gigienalıq talaplardıń qatal bolıwına qaramastan Nókis qalasınıń oraylastırılǵan suw tarmaqlarınan kelip turǵan suw sapası bir qansha talaplar boyınsha juwap bermeydi.

3. Nókis qalasınıń oraylastırılǵan 2 suw bólistirgish deregi bolıp olardıń sapalıq kórsetkishleri arasında ayırım kórsetkishler boyınsha parq bolatuǵınlıǵı anıqlandı. Bul suw duzlılıǵı, suw qattılıǵı, rN kórsetkishi xloridler, sulfatlar, nitrit, kremniy artıq muǵdarında anıqlandı.

4. Nókis qalasında xalıqtıń ósimi hám basqa sanaat tarawlarınıń rawajlanıwı esapqa alınǵan halda suw muǵdarları hám onıń sapası boyınsha is-ilajlar isleniwi házirgi waqıtta áhmiyetli sheshiliwi tiyis wazıypalardan biri dep esaplaymız.

5. Nókis qalasındaǵı oraylastırılǵan suw dereklerindegi suw tazalaw usılları júdá ápiwayı esaplanadı: yaǵnıy tındırıw, filtrlew, xlorlaw basqıshların ótedi. Bul basqıshlardan ótilgen suw sapası ishimlik suwı ushın qoyılatuǵın normativlik standart talaplarına juwap bermeydi.

Ómir qáwipsizligi
Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilim minisitrligi, puqaralıq qorǵanıwdıń baslıǵı A.Parpievtiń 28.10.2008 j. №318 sanli buyrıǵı hám universitet İlimiy Keńesi (12.11.2008 j, №2 is qaǵazı) qararı tiykarında tayarlanǵan universitet rektoratı buyrıǵına (13.11.2008 j. №120 D/1, §4) tiykarlanıp «Ómir qáwipsizligi» pánin barlıq tálim baǵdarları boyınsha talabalarǵa oqıw protsessinde úyretiw ushın, magistr dissertatsiyasın hám bakalavr qánigelik pitkeriw jumısın orınlawda pánniń huqıqıy tiykarları kirgizildi.

“Jámiyette puxaralardıń huqıqları hám erkinliklerin qorǵaw támiyinlengende ol haqıqıy, huqıqıy puxaralıq jámiyet boladı. Hár bir adam óz huqıqların anıq biliwi olardan paydalana alıwı, óz huqıqı hám erkinliklerin qorǵay alıwı lazım. Bunıń ushın dáslep mámleketimiz xalqınıń huqıqıy mádeniyatın asırıw zárúr” (İ. Karimov. Ózbekstan XXI ásirge umtılmaqta, 31 – bet).

XX ásirdiń 60 – jıllarınan baslap is júrgizip kelgen puxaralıq qorǵanıw sistemasınıń tiykarǵı wazıypası tınıshlıq dáwirinde hám urıs jaǵdayında mám- leket xalqın jalpı qırǵın quralları hám basqa xújim qurallarınan qorǵaw, urıs jaǵdayında xalıq xojalıǵı obektleriniń turaqlı islewin támiyinlew hámde apatshılıq oshaqlarında qutqarıw hám tiklew jumısların óz waqtında nátiyjeli ámelge asırıwdan ibarat edi.

Biraq xalıq ómirine tek jalpı qırǵın quralları emes, bálkim basqa qáwip – qáterlerde qáwip salmaqta, olardı názerden shette qaldırıw hasla múmkin emes. Bular tábiyiy, texnogen hám ekologiyalıq qásiyetli ayrıqsha jaǵdaylar bolıp tabıladı.

90–jıllarǵa kelip yadro urısı qáwipi kemeyip, biologiyalıq qurallardan paydalanıw sheklep qoyıldı, jańa – zamanagóy qural túrleri oylap tabıldı, olar adamlar ushın qáwipli bolmay, bálki ekonomikalıq obektlerdi isten shıǵarıwǵa qaratılǵan edi. Bulardıń barlıǵı puqaralıq qorǵanıw sisteması ornında jańa bir sistema dúziliw kerekligin dállilep berdi.

Puqaralıq qorǵanıw ornın iyelewi múmkin bolǵan iri kólemdegi ayrıqsha jaǵdaylarǵa áwelden tayarlıqtı támiyinlewshi jańa arnawlı mámleket sisteması iyelewi, ol tınıshlıq hámde urıs dáwirinde xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵawı lazım edi. Bul sistema xalıqtı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw hám qutqarıw jumısların ótkerip qoymay, basqa áhmiyetli ilajlardı: tábiyiy apatlardan qáwipli aymaqlar kartaların dúziw, seysmikalıq bekkem bina hám imaratlardı qurıw, qısqa, orta hám uzaq múddetli boljaw jumısların shólkemlestiriwi hám xalıq tayarlıǵın ámelge asırıwı lazım edi.

Usı orında jáne bir máseleni aydınlastırıp alıwǵa tuwra keledi. Ayrıqsha jaǵday degen ne, onnan xalıqtı hám aymaqlardı qorǵaw degende neni názerde tutıwımız kerek?

Ayrıqsha jaǵday – adamlar qurban bolıwı, olardıń den sawlıǵı yaki qorshaǵan ortalıqqa zıyan tiyiwi, materiallıq shıǵınlar keltirip shıǵılıwı hámde adamlardıń turmıs sharayatınıń izden shıǵıwına alıp keliwi múmkin bolǵan yaki alıp kelgen avariya, apatshılıq, qáwipli tábiyǵıy hádiyse yaki basqa tábiyiy apatshılıq nátiyjesinde belgili bir aymaqta júzege kelgen jaǵday.